تحلیل تفاوت های جنسیتی زن و مرد در علوم تجربی و آموزه های دینی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار فلسفه دانشگاه تهران

چکیده

ازجمله موضوعات در مباحث انسان‌پژوهی، تحقیق درباره تفاوت‌های طبیعی و تکوینی زن و مرد است؛ چه آنکه بررسی این تفاوت‌ها، همان‌گونه که وحدت انسانی آنها را می‌رساند، بیان‌گر ناهمگونی کارکردهای آنان خواهد بود.
از سوی دیگر علاوه بر آموزه‌های دینی، تفاوت‌های طبیعی و تکوینی متعددی از نظر علوم پزشکی و روان‌شناسی میان زن و مرد به اثبات رسیده است.
در این پژوهش ابتدا به تحلیل تفاوت‌های طبیعی زن و مرد از منظر علوم طبییعی و مفاهیم دینی پرداخته و در نهایت تحلیلی درباره پیامدهای رویکردهای یگانه‌انگارانه زن و مرد ارائه خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Contrastive Analysis of Gender Difference in Experimental Sciences and Religious Meanings

نویسنده [English]

  • Moslem Mohammadi
چکیده [English]

In the study of human, the difference between man and woman in nature and creation has been an area of interest for researchers the analysis of which has come upon man and woman’s unity as one human. In the face of that the analysis has also brought to light the incongruity of their function as two distinct creatures.
In addition to religious contexts and natural differences, psychology and science of medicine have uncovered a number of proved differences between man and woman. So, the current research is an attempt to analyze the gender differences contrastively in experimental sciences and religious meanings. Then, it postulates an analysis on the effects of a unigenous approach to man and woman both.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • natural differences
  • Man
  • Woman
  • religious meaning
  • gender system

مقدمه

مهم­ترین پرسشی که این نوشتار درپی یافتن پاسخ برای آن است اینکه، آیا میان زن و مرد تفاوت­های بیولوژیکی و فیزیولوژیکی وجود دارد؟ آیا این تمایزها تکوینی و طبیعی است یا ساخته و پرداخته محیط اجتماعی مردسالارانه؟

فرضیه این پژوهش آن است که در کنار اشتراک ماهوی انسانی زن و مرد، این­دو به­صورت ذاتی و تکوینی تفاوت­های متعددی با هم دارند؛[1] ازاین­رو طبیعی است از نظر اجتماعی نیز نباید توقع همانندی آنها را داشت.

این نوشتار براساس نگرش­های علوم تجربی شکل یافته است. بررسی مسئله اختلاف جنسی در آیات و روایات دینی، مجال دیگری می­طلبد، اما از باب زمینه­سازی پژوهش­های جدید و تأیید تمایزهای پیش ­رو، یادآور می­شود که دین نیز بر این تفاوت­های تکوینی صحه گذارده و تأکید فراوانی بر آنها نموده؛ ازاین­رو احکام متفاوتی برای این دو جنس تشریع نموده است که در پایان این بحث با برشماری نمونه­هایی از این تفاوت­ها، تحلیلی در این راستا ارائه خواهد شد.

راز تفاوت جنسیتی

پیگیری بحث در منابع علمی حاکی از تفاوت­های متعددی میان دو جنس زن و مرد است؛ چیزی که پیشرفت علوم تجربی مانند روان­شناسی فردی و اجتماعی، زیست­شناسی و پزشکی نیز بر صحت آن مهر تأیید نهاده که فمینیسم­ها نیز نتوانسته­اند در مقام انکار آن برآیند؛ به­خصوص آنکه آگاهی از هویت جنسی - مرد یا زن بودن - به­صورت ناقص و ناخودآگاه از 18 ماهگی تا 3 سالگی در افراد شکل می­گیرد (اسکویی و انصاری، 1380، ص121).

از نظر علمی اثبات شده هر سلول بدن انسان از 23 جفت کروموزم تشکیل شده است که 22 جفت آن مشترک، ولی یک جفت آن در زن XX و در مرد XY است[2]. کروموزم Y باعث می­شود جنین پسر باشد و متفاوت با الگوی دختر رشد کند (گنجی، 1370، ص180-179). ازاین­رو گفته شده زن، جنس پایه و مرد، جنس فرعی است؛ زیرا کروموزوم X عنصر اصلی موجودیت انسان است و انسان با کروموزوم Y که مردانه است، به­وجود نمی­آید (همان، ص192-190). بنابراین کروموزوم­های زنانه برترند؛ زیرا کروموزوم­های X به کروموزوم­های Y نیاز ندارد (حسینی و دیگران، 1381، ص124)؛ برخلاف کروموزوم­های Y که به کروموزوم­های X نیاز دارند.

ازجمله دیگر تفاوت­های روشن و همچنین مؤید به اکتشافات علمی اینکه، هورمون­های جنسی نر باعث رفتارهای خشن و تهاجمی و رقابت و درگیری می­شود؛ برخلاف هورمون­های جنسی ماده که آرام­بخش است و باعث رفتارهای صلح­جویانه می­شود (سیف و دیگران، 1377، ص343). مؤسسه «کنیزی» بزرگ­ترین نهاد پژوهشی در زمینه سکس، در تحقیقات خود نشان داده که میل به ارتباط با زنان متعدد در مردان قرار داده شده که این نکته برای بقای نسل بااهمیت تلقی شده است (پیس و پیس، 1382، ص296-294). همچنین موضوع وابستگی زن به مرد و استقلال­طلبی مرد امری طبیعی است؛ چه آنکه مرد توان جسمی بیشتری از زن دارد و از سوی دیگر، زن از طرد شدن و انزوا هراس دارد و به محبت، وفاداری و درک شدن نیازمند است (گری، 1380، ص60-59). همچنین نویسندگان مقاله «تبعیض جنسی» معتقدند: آنچه را پدران در رابطه با فرزندانشان باید بیاموزند، مادران به­طور طبیعی دارا هستند (بازیس و جی.گلز، 1379، ص35).

این موارد دلیل روشنی است که اصرار برخی­ها بر اینکه تفاوت­ها تنها خاستگاه تربیتی دارند، درست نیست، بلکه باید گفت این تفاوت­ها ریشه در زمینه­های زیستی دارند (زیبایی­نژاد، 1388، ص57-56). همچنین مدارک زیست­شناختی این نگاه را که در قرن بیستم تفاوت جنسیتی را مربوط به شرایط اجتماعی می­دانستند، قاطعانه رد می­کند؛ به این دلیل که هورمون­ها و برنامه­ریزی مغز، مسئول اصلی رفتارها، حالات و سلیقه­هاست (حقگو، 1390، ص36).

در نهایت سخن پزشک معروف فرانسوی «الکسیس کارل» می­تواند مؤید خوبی دراین­باره باشد. او در اهمیت توجه به تفاوت­ها می­گوید: نباید پرورش روحی و نوع زندگی دختر و پسر را با یک فرمول انجام داد. اشخاصی که تعلیم و پرورش اطفال را برعهده دارند، باید متوجه این موضوع باشند که چون وضع ساختمانی جسمی و روحی دختر و پسر با هم فرق زیاد دارد، در پرورش و طرز تغذیه آنها نیز باید تفاوت زیادی قائل شد (کارل، 1378، ص65-64).

اما برخی فمینیست­ها از اثبات طبیعی بودن منشأ تفاوت­ها وحشت دارند. وقتی این نظریه طرح شد که تفاوت­های اجتماعی معلول تفاوت­های طبیعی است، سخت­ترین تهاجم­های فمینیستی را درپی داشت، یا هنگامی که تفاوت­های مغزی دو جنس برای دانشجویان پزشکی تشریح شد، گروهی گفتند نباید این پژوهش­ها را منتشر کرد و دستاوردهای بیست­ساله را به چالش کشاند (علاسوند، 1390، ج1، ص84و61).

نمونه­هایی از تفاوت­های طبیعی

در این تحقیق تلاش شده صرفاً نمونه­هایی از تفاوت­ها در تأیید مباحث تحلیلی ارائه گردد. البته فهم درست تفاوت­های جنسیتی منوط به گزارش تبارشناسانه و تفکیک­شده تفصیلی[3] دراین­باره است که غالباً در دو گروه تفاوت­های جسمی و روانی طرح می­گردد[4].

نمونه­هایی از تفاوت­های طبیعی بین زن و مرد بدین بیان است:

  1. گرایش به دین و مسائل معنوی در میان زنان بیش از مردان است. ازاین­رو مردها بیشتر از زنان به مادیات گرایش دارند.[5]
  2. دختران به­دلیل تمایل بیشتر به روابط گروهی و ایثارگرانه، در بازی­های گروهی کمتر از پسران به وضع قوانین تمایل دارند. در یک مطالعه میدانی، پسران پنجاه مرتبه بیشتر از دختران حالت رقابت نشان دادند؛ درحالی­که دختران بیست برابر بیشتر از پسران هم­صحبتی و مشارکت را برگزیدند. همچنین پسران بیش از دختران در بازی­های بی­قاعده، شلوغ و آسیب­زننده مانند کشتی و جنگ شرکت می­کنند (حقگو، 1390، ص79).
  3. دختران به توان، استعداد و پیشرفت پسران توجه می­کنند، اما پسران بیشتر به ظاهر و جاذبه­های جسمی دختران توجه می­کنند؛ همان­گونه که بعد از ازدواج نیز پسران اول به بُعد جسمی و سپس به ابعاد عاطفی و اجتماعی دختر توجه می­کنند، اما دختران برعکس آنها هستند (لطف­آبادی، 1381، ص95).
  4. مرگ­ومیر مردان بزرگ­سال بیش از زنان است. براساس آمار، طول عمر زنان بین چهار تا ده سال و به­طور متوسط حدود هفت سال بیش از مردان است (هاید، 1377، ص246).
  5. حساسیت پوستی جنس زن از همان بدو تولد بیشتر است و با نوازش بدنی، نشاط روانی می­یابد؛ به­گونه­ای­که گفته شده حساسیت پوستی زن ده برابر بیشتر از مردان است. این مسئله در مسائل جنسی تأثیر فراوانی دارد (حسینی و دیگران، 1381، ص43).
  6. میل جنسی مردان در جوانی بیشتر است، ولی میل جنسی زنان در میان­سالی قوی­تر است.
  7. ازجمله دیگر تفاوت­ها در این حوزه اینکه، دستگاه تناسلی مرد حدود ده سال دیرتر از دستگاه تناسلی زنان از فعالیت بازمی­ایستد، ولی محدوده مناسب برای بارداری زنان اندک است؛ چراکه بهترین سن برای بارداری زنان از 19 تا 25 سالگی است و بعد از 30 سالگی قدرت باروری آنان کاهش می­یابد (هاید، 1377، ص217).
  8. زنان در استفاده هم­زمان از دو نیمکره مغزشان تواناتر از مردان هستند؛ به همین دلیل دو نیمکره مغز در آنها تخصصی نیست. همین امر از سطح تمرکز و دقت زنان در مسائل عمیق و پیچیده می­کاهد (همان، ص191). 

با این حال آیا توقع مردانه بودن زنان و به­عکس، اعم از اینکه در ابعاد فردی باشد یا اجتماعی، با توجه به تفاوت­های متعدد در سیستم جسمی و روحی مردان و زنان که به برخی از آنها اشاره شد، می­تواند سخنی معقول و منطقی باشد؟

آموزه­های اسلامی و تفاوت­های جنسی

نه­تنها منابع علمی حاکی از تفاوت­های جنسیتی مرد و زن است، بلکه دین در عین تأکید صریح بر تساوی و اشتراک انسانی و معنوی آن­دو، بیانگر تمایزهای گوناگون میان آنهاست.

در آموزه­های اسلامی بنابر روایات معصومین(ع) تأکید شده است که  تفاوت­های جنسی زن و مرد را در آماده­سازی برای انجام وظایف و مسئولیت­ها از آغاز کودکی و در ادامه در دوران جوانی درنظر بگیرند. مضمون برخی احادیث در مصادر و منابع اسلامی دراین­باره قابل تأمل است؛ ازجمله: 

تأکید به فراهم نمودن برخی کارهای رقابتی برای پسران[6]، توجه به روحیات عاطفی و توان جسمی دختران و زنان (کلینی، 1401، ج5، ص 28، 510 و512؛ صدوق، 1413، ج3، ص482؛ الحر العاملی، 1374، ج20، ص168) و یاد دادن اصول خانه­داری به آنها[7]، پرهیز زنان و مردان از تشبه به یکدیگر در پوشش (همان، ج12، ص211)، برشمردن وظایف مردانه و زنانه برای هرکدام مانند تمکین زن از مرد و خودآرایی زنان برای مردان (همان، ج20، ص157؛ اعراف، 189) و سفارش به نیکو شوهرداری زنان (مجلسی، 1404، ج77، ص166) و از سوی دیگر مدیریت مرد بر زن (نساء، 34)، و اینکه دختران از کودکی سرشار از احساس و عاطفه­اند که تا دوران مادری و بزرگ­سالی ادامه دارد[8].

این موارد ازجمله دلایل رسمیت داشتن نظام تفکیک جنسیتی در اسلام است.

علاوه بر موارد فوق، نمونه­های زیر از فحوا و حتی تصریح بسیاری از روایات منقول از معصومین اصطیاد شده است[9]:

  1. غیرت فقط به مردان داده شده (غیرت زنان برخاسته از حسادت است).
  2. زنان بیش از مردان حیا می­ورزند (از ده جزء حیا، نه جزء آن در زنان قرار داده شده است).
  3. زنان در مقایسه با مردان در برابر ارضا نشدن مقاوم­ترند.
  4. مردان از نظر استدلال منطقی از زنان تواناترند.
  5. مردان از نظر تعقل برتر از زنان­اند.
  6. مردان از نظر جنسی زودتر تحریک می­شوند و بیش از زنان از طریق بینایی به تهییج جنسی می­رسند.
  7. میل جنسی مردان از نظر کمّی، و میل جنسی زنان از نظر کیفی بیشتر است. 
  8. ضعیف بودن زنان از نظر رؤیت نسبت به مردان.
  9.  مردان از نظر قوای جسمی قوی­ترند.
  10. صبر و تحمل زنان بیش از مردان است (در هنگام بارداری توان زن دو برابر می­شود).
  11. جهاد و میدان رزمِ ویژه زنان قرار داده شده است (جهاد زنان شوهرداری نیکو و تحمل بدخلقی همسر است).
  12. عدم توانایی کافی زنان در امور حکومتی و نظامی.

آنچه گفته آمد، نمونه­هایی از آموزه­های اسلام در بیان تفاوت­های طبیعی و جنسیتی میان زن و مرد بود که خود دلیل نظم و تدبیر در صنع خداوندی است. در حدیث معروف مفضل در تفاوت خلقت زن و مرد، امام صادق(ع) می­فرماید: اینکه در صورت مرد مو می­روید و در زن چنین نیست، علت آن است که مرد را سرپرست زن و زن را سبب توجه مرد قرار داه است؛ به مرد محاسن عطا کرد تا سبب هیبت و شکوه او گردد و آن را از زن برداشت تا باعث شادابی و زیبایی صورتش شود و زمینه روابط زناشویی را فراهم کند (مجلسی، 1404، ج3، ص88).

علامه طباطبایی احساسات لطیف زن و اندیشه­ورزی مردان را ناظر به جنبه­های فیزیولوژیکی مانند کوچک­تر بودن اندازه مغز زنان و ضعیف­تر بودن قلب، شریان­ها، اعصاب و عضلات وی در مقایسه با مرد می­داند (طباطبایی، 1384، ص55).

در امور اجتماعی نیز در اسلام تأکید شده است که توان و ویژگی­های هرکدام از زن و مرد را در واگذاری امور به آنان باید درنظر گرفت و به آنها مسئولیت سپرد. نمونه این امر، تقسیم کار میان علی(ع) و فاطمه(س) در اختصاص امور داخل و بیرون خانه میان آن­دوست (الحر العاملی، 1374، ج2، ص172) که مورد توافق و رضایت هردو بوده است. این داستان در عین تأکید بر تفکیک جنسیتی امور میان زن و مرد، چنین می­رساند که فعالیت زنان در بیرون از خانه نه­تنها ممنوع نیست، بلکه مشروط به رعایت عفاف و حجاب، مجاز شمرده شده است[10]؛ همان­گونه که در دیگر سو، کار کردن مرد در خانه، به­خصوص با نگاه تعاون و کمک به همسر، مورد تأکید و ستایش است؛ چنان­که در سیره خانوادگی علی(ع) و فاطمه(س) نیز مشهود است (همان، ج12، ص39).

پیامدهای نگاه تک­جنسیتی

عدم التزام به تفاوت­های جسمی، طبیعی و تکوینی زن و مرد، تاکنون نتایج ناگوار متعددی دربر داشته که از آن جمله، انحلال نظام خانواده و کم­رنگ شدن نقش مادری و همسری است.

 کاهش جذابیت زن و مرد برای همدیگر، کم شدن انگیزه­ تشکیل خانواده و افزایش تک­زیستی، تزلزل ساختار و اثرگذاری خانواده و افزایش طلاق، ازجمله پیامدهای عدم توجه به هویت جنسی متفاوت زن و مرد است (بدانتر، 1377، ص267-249).   

به گفته یکی از نویسندگان غربی، اگر زنان و مردان نسبت به تفاوت­های بیولوژیکی آگاه نگردند و هرکدام از آنان انتظارات و توقعات خود را برتر از دیگری بداند، روابطشان شکاف برمی­دارد. بیشتر اضطراب­ها در روابط، به این تفکر غلط برمی­گردد که زنان و مردان برابر هستند و نیازها و آرزوهای یکسانی دارند. برای اولین بار در تاریخ بشریت، به پسران و دختران می­آموزیم که هردو برابرند و توانایی­های برابر دارند؛ وقتی بزرگ شدند، یک روز از خواب بیدار می­شوند و متوجه می­شوند که مثل شب و روز با هم فرق دارند. ازاین­رو جای تعجب نیست که جوانان این­قدر در روابط و ازدواجشان مشکل دارند. هر طرحی که اساس تفکر آن برابری جنسیت است، بر زمینی سست و بی­ثبات بنا شده است (پیس و پیس، 1382، ص383).

برخی دیگر از پیامدهای کم­رنگ شدن مرزهای جنسیتی، به­ویژه در شکستن بنیادهای دینی و اعتقادی انسان­ها عبارتند از: کم­رنگ شدن حیا و عفاف در زنان و غیرت در مردان، کنار رفتن اصول ثابت اخلاقی و مصالح اجتماعی و عدم اجازه جوانان اروپایی جهت وضع قوانینی که شادکامی آنها را محدود کند؛ همچنین هم­جنس­گرایی، روابط جنسی میان محارم، تغییر مطالبات زنان به سمت مطالبات مردانه، افزایش بیماری­های مختلف به­ویژه اضطراب و افسردگی و افزایش تخاصمات و کاهش کارآمدی در خانه و اجتماع (زیبایی­نژاد، 1388، ص114-112).    

در نهایت آنکه، رویکردهای یگانه­انگارانه زن و مرد مانند جنبش­های فمینیستی، باعث کشاندن زنان به فضای مردانه و در نتیجه بی­توجهی به کرامت انسانی آنها شده است.

نتیجه

در این پژوهش به اثبات رسید که میان زن و مرد هم از نگاه علوم تجربی و روان­شناسی و هم از منظر آموزه­های دینی، تفاوت­های طبیعی و تکوینی متعددی وجود دارد.

مباحث پیش­گفته ناقض این تفکر است که گفته شود تفاوت­ها تنها خاستگاه اجتماعی و تربیتی داشته و ریشه در زمینه­های زیستی ندارند؛ حال آنکه ادله زیست­شناختی این نگاه را قاطعانه رد می­کند و چنین اشعار می­دارد که هورمون­ها و برنامه­ریزی مغز، مسئول اصلی رفتارها، حالات و سلیقه­هاست، نه جبر اجتماعی و فرهنگی.

همچنین از دیگر سو عدم التزام به تفاوت­ها و اصرار بر مشابهت­های طبیعی می­تواند نتایج ناگوار متعددی مانند انحلال نظام خانواده و کم­رنگ شدن نقش مادری و همسری را به­دنبال داشته باشد.



[1]. البته نباید از نظر دور داشت که اختلاف­نظرهایی که گاه در آرای علمی و تجربی در مسئله تفاوت­ها به چشم می­خورد، چنین می­رساند که برخی از این فرق­ها می­تواند قابل خدشه و مناقشه باشد، اما کلیت مسئله به هیچ نحو قابل انکار یا توجیه نیست. در کتاب شخصیت و حقوق زن در اسلام اثر مهدی مهریزی، در فصل مربوط به تفاوت­های زن و مرد، بحثی دراین­باره طرح شده است که می­تواند برای خوانندگان قابل استفاده باشد.

[2]. در همین راستا کتابی با عنوان زن و مرد: xx- xy توسط الیزابت بدانتر نوشته شده که توسط سرور شیوا رضوی ترجمه شد و نشر دستان تهران آن را چاپ کرده است.

[3]. انواع تفاوت­های جسمی، اجتماعی، انفعالات روحی، حواس ظاهری و باطنی، تمایلات جنسی و قوه مدرکه.

[4]. جهت مطالعه برخی مباحث تحلیلی و آشنایی با منابع اولیه دراین­باره به آثار زیر مراجعه شود: هویت و نقش­های جنسیتی (مجموعه مقالات)، به کوشش محمدرضا زیبایی­نژاد؛ روان­شناسی تفاوت­های فردی اثر حمزه گنجی؛ کتاب زن نوشته سید هادی حسینی و همکاران؛ جنسیت از منظر دین و روان­شناسی (مجموعه مقالات جمعی از نویسندگان در همایشی با همین عنوان)؛ خشونت خانگی علیه زنان اثر محمدرضا سالاری­فر.

[5]. مسئله تفاوت­های زن و مرد در دین­داری و معنویت در مقاله­ای با عنوان «معنویت و جنسیت» نگاشته ناصر آقابابایی و حجت­الله فراهانی در مجموعه مقالات جنسیت از منظر دین و روان­شناسی به­تفصیل مورد بحث واقع شده است.

[6]. در روایات آمده به پسران خود شنا و تیراندازی بیاموزید (الحر العاملی، 1374، ج21، ص475و 481).

[7]. در برخی روایات آمده به دختران خود بافندگی بیاموزید (همان، ص176).

[8]. در روایتی آمده ابراهیم نبی (ع) از خداوند دختری طلب کرد تا پس از مرگ بر وی بگرید و عزایش را گرم نگهدارد (همان، ج20، ص361).

[9]. جهت پیگیری تحلیلی بحث راز و رمز تفاوت­ها در آموزه­های دینی و آشنایی با مصادیق بیشتر و منابع مربوطه حدیثی ر.ک به: زیبایی­نژاد، هویت و نقش­های جنسیتی، ص98-65؛ علاسوند، زن در اسلام، ج1، ص80-62.

[10]. در حدیثی از پیامبر(ص)، طلب روزی حلال بر مرد و زن مسلمان واجب شمرده شده است (شعیری، 1383، ص139)، یا اینکه حضرت به زن عطرفروش سفارش می­کند زمانی که چیزی می­فروشی، نیکو معامله کن (صدوق، 1413، ج3، ص272).

-         قرآن کریم.
-          اسکویی، نسرین و زهرا انصاری، هویت، تهران: ایتا،1380.
-          بازیس، میخائیل اس و ریچارد جی.گلز، «تبعیض جنسی»، پیام زن، ترجمه فریبا شایگان، ش106، 1379.
-          بدانتر، الیزابت، «عصر تشابه جنس­ها»، مجله زنان، ترجمه افسانه وارسته­فر، ش48، 1377.
-          پیس، باربارا و آلن پیس، چرا مردان به حرف زنان گوش نمی دهند و چرا زنان زیاد حرف می­زنند  و بد پارک می­کنند؟، ترجمه محسن جده­دوست و آذر محمودی، تهران: فصل سبز، 1382.
-          الحر العاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل­البیت لاحیاء التراث، 1374.
-          حسینی، سید هادی و دیگران، کتاب زن، تهران: امیر کبیر، 1381.
-          حقگو، حجت­الله، «تفاوت­های ساختارهای مغزی زن و مرد و تأثیرهای شناختی آنها»، مجموعه مقالات جنسیت از منظر دین و روان­شناسی، قم: مؤسسه امام خمینی(ره)، 1390.   
-          زیبایی­نژاد، محمدرضا، هویت و نقش­های جنسیتی، تهران: مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، 1388 .
-          سیف، سوسن و دیگران، روان­شناسی رشد1، چ8، تهران: سمت، 1377.
-          شعیری، تاج الدین محمد بن محمد، جامع الاخبار، چ2، قم: رضی، 1383.
-          صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بابویه قمی، من لا یحضره الفقیه، چ3، قم: انتشارات اسلامی، 1413ق.
-          طباطبایی، سید محمدحسین، زن در قرآن، تحقیق محمد مرادی، قم: دفتر تنظیم و نشر آثار علامه طباطبایی، 1384.
-          علاسوند، فریبا، زن در اسلام، قم: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1390.
-          کارل، الکسیس، انسان موجود ناشناخته، ترجمه حمید عنایت، چ8، تهران: امیر بهادر، 1378.
-          کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی­اکبر غفاری، چ4، بیروت: دار صعب و دارالتعارف، 1401ق.
-          گری، جان، مردان مریخی و زنان ونوسی، ترجمه لوئیز عندلیب و اشرف عدیلی، چ13، تهران: علم، 1380.
-          گنجی، حمزه، روان­شناسی تفاوت­های فردی، تهران: بعثت، 1370. 
-          لطف­آبادی، حسین، روان­شناسی رشد2، چ4، تهران: سمت، 1381.
-          مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الوفا، 1404ق.
-          هاید، ژانت، روان­شناسی زنان، ترجمه بهزاد رحمتی، تهران: لادن، 1377.