پاسخ به منتقدان ملاصدرا درباره معاد جسمانی: ردّ ادعای تعارض با شریعت و حصر آن در معاد روحانی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه، دانشکده حقوق الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

10.22034/ra.2022.537547.2700

چکیده

نظریه­ ی معاد جسمانی ملاصدرا، علاوه بر هماهنگی با مبانی دینی، بر اصول و مبانی فلسفی و عقلی ابتنا دارد. ملاصدرا چون ناظر به اشکالات متکلمین خصوصاً فخررازی بود، بر آن شد تا برای اجتناب از اشکالات ایشان، برای نخستین بار به اثبات عقلی معاد جسمانی بپردازد. لذا در صورت­بندی این نظریه از اصول فلسفی نوین مکتب خود بهره برد. او با ردّ معاد جسمانی عنصری و نیز اعتقاد به معاد جسمانی اخروی، در مقابل دیدگاه اکثر متکلمین - یعنی بازگشت اجزای متفرق مادی عنصری در آخرت که دار تجرد است - ایستاد. همچنین او به عینیت فرد مُعاد با فردی که در دنیا بوده معتقد شد تا راه را بر منتقدینی که مدعی تعارض نظریه او با شریعت بودند، مسدود سازد.
در مقابل انتقادات و ابهامات متنوعی بر این نظریه مطرح شد. برخی منتقدین آن را نظریه­ای فلسفی و متعارض با شریعت دانسته، برخی با ابعادی از آن همراه شده و آن را تحسین نمودند. اما مفسرینی هم متعرض ناسازگاری این نظریه با شریعت نشده و با آن موافقت نمودند. در مجموع عدم بررسی همه­جانبه­ی این نظریه توسط منتقدین، موجب ایجاد این تردیدها گردید. ملاصدرا با طرح نشئات سه گانه (طبیعی، عالم مثال و عالم عقلی) و نیز سه گونه انسان (حسی، نفسی و عقلی)، معاد­هایی فراتر از معاد مثالی و همچنین معاد برای سایر موجودات را اثبات نمود. نهایتاً ملاصدرا با ارائه دیدگاه ابتکاری، شناخت مسئله معاد را در گرو طریق معرفت نفس و معرفت قوا می­داند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Response to Mulla Sadra’s Critics on Corporeal Resurrection: Denying Claims of Incosistency with Divine Law and Limitation to Spirtual Resurrection

نویسندگان [English]

  • Seyyed Abbas Zahabi 1
  • Seyyed Ali RaziZadeh 2
1 Assitant Professor in Department of Islamic Theology and Philosophy, Faculty of Law, Theology and Politics, Research and Science Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 PhD Candidate of Islamic Theology and Philosophy, Faculty of Law, Theology and Politics, Research and Science Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

MullaSadra’s theory of corporeal resurrection, in addition to consistency withreligious foundations, is rooted in rational and philosophical principles andfoundations. Since Mulla Sadra was aware of the shortcoming of previoustheologues, especially Fakhr Razi, stood away from these flaws and submitted rational proofs on corporeal resurrection for the first time. In the formulation ofthis theory, Sadra have used new philosophical principles of his school. By believingin the hereafter corporeal resurrection and denying the elemental corporealresurrection, Sadra stood against most of the thologues who believed in the elemental material distinct resurrection of the body in the hereafter which is anincorporeal world. He also rejected the inconsistency of his theory with divine lawby holding a belief in the assimilation of a resurrected individual and an individualexisting in this world.  Despite that,the theory was subject to severe criticism and ambiguities. Some criticsbelieve that this theory is philosophical and inconsistent with divine law whilesome others approve some dimensions of the theory. However, some exegetesapprove this theory and support it. Itwas concluded that a unidimensional analysis of this theory had given rise tothese criticisms. Mulla Sadra proposes tripartite worlds (natural, imaginal,intellectual) and three types of Man (sensible, physical, and intellectual) andproves resurrections beyond imaginal resurrection that includes resurrectionfor other animals too.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mulla Sadra
  • Hereafter Corporeal Resurection
  • Elemental corporeal resurrection
  • Assimilation of worldy and otherworldly bodies
  • قرآن کریم.
  • آملی، محمدتقی (1374)، دررالفوائد، قم: اسماعیلیان.
  • ابی­خلف اشعری، سعد بن عبدالله (1382)، المقالات و الفرق، ترجمه یوسف فضایی تهران: آشیانه کتاب.
  • جوادی آملی، عبدالله، جلسات تدریس اسفار، جلسه 126 و 125.
  • حسن‌زاده آملی، حسن (1375)، دروس اتحاد عاقل به معقول، قم: قیام.
  • ــــــــــــ (1382)، مُثل و مثال، قم: نثر طوبی.
  • ــــــــــــ (1381)، لقاءالله، ترجمه­ی ابراهیم احمدیان، قم: یاران.
  • ــــــــــــ (1380)، سَرح العیون فی شرح العیون، ترجمه­ی محمدحسین نائیجی. قم: قیام.
  • ــــــــــــ (1366)، شرح آغاز و انجام، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
  • حکیمی، محمدرضا (1381)، معاد جسمانی در حکمت متعالیه، قم: دلیل ما.
  • حلی، حسن بن یوسف بن مطهّر (1425)، شرح تجریدالاعتقاد، تصحیح حسن‌زاده آملی، قم: انتشارات اسلامی.
  • دینانی، غلامحسین (1399)، معاد، تهران: حکمت.
  • رفیعی قزوینی، ابوالحسن (1367)، مجموعه مقالات، تصحیح غلامحسین رضانژاد، تهران: الزهرا.
  • الشیرازی، صدرالدین محمد (1981)، الحکمة المتعالیه، بیروت: دار احیاء تراث.
  • ــــــــــــ (1360)، الشواهد­الربوبیة، تصحیح سیدجلال الدین آشتیانى‏، مشهد: المرکز الجامعى للنشر.
  • ــــــــــــ (1387)، المظاهر­الهیه، تصحیح و تعلیق از سیدمحمد خامنه‏اى‏، تهران: بنیاد حکمت صدرا.
  • ــــــــــــ (1361)، العرشیه، مقدمه و تصحیح از محمد خواجوى، تهران: مولی.
  • ــــــــــــ (1354)، المبداء و­المعاد، تصحیح سیدجلال الدین آشتیانى‏، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.‏
  • ــــــــــــ (1363)، مفاتیح­الغیب، مقدمه و تصحیح از محمد خواجوى،‏ تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگى.
  • طباطبائی، سیدمحمد حسین (1378)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه­ی سیدمحمد باقر موسوی همدانی، قم: انتشارات اسلامی.
  • ــــــــــــ (1361)، رسائل توحیدیه، ترجمه­ی علی شیروانی. تهران: الزهرا.
  • سبزواری، هادی (1379-1369)، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق از آیت‌الله حسن‌زاده آملى و تحقیق مسعود طالبى، تهران: نشر ناب‏.
  • کاشانی، فیض (1350)، اصول­المعارف، تصحیح سید­جلال‌الدین آشتیانی، مشهد: دانشگاه مشهد.
  • لاهیجی، عبدالرزاق (1364)، سرمایه­ی ایمان، تهران: الزهرا.
  • مصباح یزدی، محمدتقی (1380)، شرح الاسفارالاربعه. تحقیق محمد سعیدی مهر، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی8.
  • مصطفوی، زهرا (1391)، ابهاماتی پیرامون نظریه معاد جسمانی صدرا، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، دوره 12، شماره 3، 154-147.
  • مطهری، مرتضی (1379)، معاد، تهران: صدرا.
  • موسوی خمینی، روح‌الله (1392)، معاد، تهران: نشر عروج.
  • مؤمنی، مصطفی (1392)، عینیت بدن اخروی و دنیوی در تفکر صدرایی و سازگاری آن با آیات قرآن، فصلنامه علمی‌پژوهشی اندیشه نوین دینی، شماره 33، 113-97.