بخشش از دیدگاه روان‌شناسی و قرآن‌کریم

مقدمه

بخشودن و بخشش[1] یک فضیلت اخلاقی است که در برابر خطای دیگران انجام می‌شود و قابل آموزش دادن است (Enright, 2011, p.28). هرچند انتقام گرفتن پاسخ طبیعی انسان در برابر خطاهای دیگران است ( 2011, p.24،Myerberg)، اما بخشش شاهراه سلامت روانی است (Matsuyuki, 2011, p.271). بخشش یک ویژگی سودمند در روابط انسانی است که به­طور گسترده به­عنوان یک موضوع پژوهشی به­وسیله متخصصان علوم انسانی مورد بررسی قرار گرفته است. در دو دهه اخیر روان‌شناسان علاقمند بوده‌اند تا این موضوع را مورد آزمون قرار داده و از آن به­عنوان یک عامل مهم و مؤثر در روابط بهره جویند.

 در مورد چگونگی تعریف مفهوم بخشش بحث‌های بسیاری وجود داشته است (Coyle&Enright, 1997, p.1042; McCulloug & et al, 2000, p.14). توسینت و وب معتقدند که بخشش را باید به­عنوان یک ساختار چند بعدی حاوی عاطفه، رفتار و شناخت، مفهوم‌سازی کرد و بر اهمیت اهداف مختلف (مثل شخص، دیگران و خدا) و شیوه‌های بخشش (مانند ابراز احساس و جست­وجو) تأکید کرد (Toussaint& Webb, 2005, p.349). برای عفو و بخشش تاکنون تعاریف چندی ارائه شده است .ازجمله این تعاریف، تعریف انرایت و همکاران از اهمیت بسیاری برخوردار است. آنها بخشش را فرایند گذشتن از خطای دیگران می‌دانند که یا به­علت انگیزه آرامش درونی یا بهبود روابط با خاطی و یا به­منظور انجام رفتاری ارزشی صورت می‌گیرد و دارای پیامدهای رهایی از احساس منفی نسبت به فرد خطاکار، غلبه بر رنجش حاصل از بدی و پرهیز از عصبانیت، دوری، جدایی و انتقام نسبت به فرد خطاکار می‌باشد (Enright, 1998, p.48).

با توجه به اسلامی بودن جامعه ما و لزوم رعایت اصول اخلاقی به­ویژه در روابط با دیگران که مورد تأکید آیات قرآن مجید می‌باشد، اهمیت بخشش در زندگی شخصی و اجتماعی مشخص می‌شود. بررسی آیات قرآنی نشان­دهنده تأکید بر بخشش خطاهای دیگران است. مقایسه شباهت‌ها و تفاوت‌های بخشش از دیدگاه روان‌شناسی معاصر با قرآن کریم، که به­اعتقاد مسلمان توصیف‌کننده جامع‌ترین (مائده، 3) و معتدل‌ترین (بقره، 143) روش زندگی است که اصول اساسی تمامی ادیان الهی را تأیید می‌نماید (نساء، 162)، بسیار قابل توجه خواهد بود.

این تحقیق به روش کتابخانه‌ای به بررسی بخشش از دیدگاه روان‌شناسی پرداخته است. همچنین برای بررسی مفهوم معادل بخشش در قرآن کریم نیز کلمات چندی مانند غفور، حلیم، رحمت، صفح، فضلیت و عفو به روش کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. اما به­علت اهمیت کلمه عفو و ارتباط آن با موضوع تحقیق، از روش تحلیل محتوایی، که نوعی تفسیر قرآن به قرآن است نیز استفاده گردید که پس از جمع‌آوری و تلخیص نتایج - تا آنجا که زمان و استعداد اجازه می‌داد - مفهوم بخشش از دیدگاه قرآن کریم حاصل گردید. همچنین در ارائه آیات بی‌شمار قرآنی، تنها به ترجمه فارسی آیات یا منظور نظر اصلی آن آیه اکتفا گردید.

کلیات پژوهش

1. بخشش از دیدگاه روان‌شناسی

برای اندازه‌گیری و مطالعه هر سازه مانند بخشش، ابتدا باید آن را مفهوم‌سازی کرد. در مورد چگونگی تعریف مفهوم بخشش به­عنوان یک سازه نیز بحث‌های فراوانی وجود داشته است (,2011, p.74 et all Baharudin).

برای درک بهتر مفهوم بخشش، بررسی مفهوم خطا الزامی است. خطاها رویدادهایی هستند که هرکس آن را برخلاف انتظار و فرضیات خود، دیگران و جهان می‌داند. هنگامی که افراد خطاها را تجربه می‌کنند، آنها به­طور معمول افکار منفی مثل "این خطا زندگی‌ام را ویران کرده است"، احساساتی مثل "خشم" یا رفتاری مثل "انتقام گرفتن" را رشد می‌دهند که به خطاکار، نوع خطا و نحوه انعکاس پاسخ‌شان (شناختی، عاطفی یا رفتاری) به فرد خطاکار مربوط است. بنابراین، پاسخ‌های فرد بخشنده به مجموعه‌ای از افکار، هیجانات یا رفتارهایی برمی‌گردد که وی در قبال خطاکاران، خطاها و پیامدهای همراه با خطاها از خود بروز می‌دهد (Myerberg, 2011, p.24).

 هنگامی که افراد می‌بخشند، تأیید می‌کنند که خطایی رخ داده است و سپس با پردازش شناختی، عاطفی یا رفتاری به ارزیابی مجدد از خطا و خطاکار می‌پردازند؛ یعنی فرد بخشنده با ارزیابی مجدد، فرد خطاکار را به شیوه جدیدی مورد قضاوت قرار می‌دهد (Thompson, et.al2005, p.316 Thoresen, 2001, p.25; Malcolm&Greenberg, 2000, p.179). در بخشش، انگیزش‌های منفی مانند انتقام‌جویی در برابر فرد خاطی به انگیزش مثبت آشتی و خوش‌نیتی تغییر می‌یابد. به­عبارت دیگر، بخشش انگیزش‌های تجدیدشده مرتبط با انگیزش‌های آشتی و خوش‌نیتی است (Hook, 2007, p.98).

پژوهشگران متعددی پیشنهاد کرده‌اند که بخشنده نیز باید احساسات خیرخواهی و یا حتی عشق را نسبت به فرد خاطی در خود افزایش دهد  (Worthington, 2000, p.228 & Enright,et.al, 1992, p.48& McCullough, et.al, 2000, p.84). هرچند که بیشتر محققین معتقدند احساسات مثبت یا عشق نسبت به فرد خاطی از مؤلفه‌های ضروری‌ساز بخشش نیست (Tangney,et.al, 1999, p.156).

در بررسی فرایند بخشش، مدل‌های متفاوتی از سوی محققین پیشنهاد شده است (;Gordon,et.al, 2005, p.1393 ;Harris,et al.2007,p.3 ;Koustos, ,et. al. 2008,p,337  Orr,et.al 2004, p.71). رویکرد انرایت  بخشش را به­عنوان واکنش روان‌شناختی تعریف می‌کنند که مشمول شش مؤلفه روان‌شناختی عدم عاطفه، قضاوت و رفتار منفی نسبت به خطاکار و وجود عاطفه، قضاوت و رفتار مثبت نسبت به همان خطاکار است (Reed, & Enright,2006,p,920). رویکرد ورثینگتون بخشش را به­عنوان جابه­جایی هیجاناتی نظیر تنفر، تلخی، کینه، دشمنی، خشم و ترس با هیجانات متمایل به مثبت نظیر عشق، همدلی، شفقت یا همدردی تعریف می‌کنند (Wade, 2009, p.143).

رویکرد رای، بخشش را به­عنوان آزاد کردن عاطفه منفی (نظیر دشمنی)، شناخت‌های منفی (نظیر افکار مربوط به انتقام) و رفتار منفی (نظیر پرخاشگری کلامی) در پاسخ به بی‌عدالتی ادراک­شده تعریف می‌کند (Rye, 2005, et.al, p.880). رویکرد لوسکین و سایر پژوهشگران ، بخشش را به­عنوان فرایند درون­فردی آرام­بخش که باعث رشد فرد می‌شود. معرفی می‌کنند (Luskin,et.al, 2005, p.163). فرد بخشنده می‌داند که اگر ببخشد، رنجش شخصی کمتری تجربه خواهد کرد، از سوی دیگران کمتر سرزنش می‌شود و می‌تواند به فرد خطاکار پیشنهاد تفاهم دهد.

انرایت و گروه مطالعات توسعه انسانی معتقدند که الگوی فرایند بخشش شامل 20 فرایند رفتاری و روان‌شناختی است که در هنگام بخشیده شدن یک فرد خاطی در فرد بخشنده روی می‌دهد. آنها، بخشش را یکپارچگی عاطفی، شناختی و راهکارهای رفتاری می‌دانند که این جنبه‌ها با هم باعث بروز یک پاسخ اخلاقی یعنی بخشش می‌شوند (Rainey, 2008, p.91).

بخشیدن بستگی به عوامل متعددی همچون عوامل موقعیتی (قصد خطاکار از خطا، تکرار جرم، شدت عواقب، عذرخواهی کردن خطاکار، جبران خسارت)، عوامل ارتباطی (هویت فرد خاطی و نزدیکی او با قربانی، وضعیت سلسله مراتبی‌اش، نگرشش پس از ارتکاب جرم، فشارهای محیطی) و عوامل شخصیتی دارد (Myerberg, 2011, p.24).

بخشندگی می‌تواند باعث صلح و آشتی گردد، که این صلح می‌تواند در انتقال عدالت نقش داشته باشد (Doorn, 2011, p.13). بخشش در بهزیستی و سلامت روان تأثیر دارد و می‌تواند به­عنوان ابزاری در درمان اختلالات روانی به­کار گرفته شود (Baharudin, et.al, 2011, p.74). بین میزان بخشش، کمال‌گرایی، صمیمیت و رضایت از زندگی رابطه معناداری وجود دارد (Safarzadeh, 2011, p.778). در یک نمونه دانشجویانی که در خواندن یک درس تعلل کرده بودند، وقتی با بخشش مواجه شدند، در امتحانات بعدی کمتر دچار تعلل شدند (Wohl, et.al, 2010, p.803). میزان بخشیده شدن فرد خطاکار با میزان ابراز پشیمانی و عذرخواهی او ارتباط دارد (Tabak, et,al, 2012, p.503) و میزان تنبیه شدن فرد خطاکار نیز با میزان عذرخواهی او مرتبط است. Cha, et.al ,2010, p.61 ;Condon, et.al, 2011, p.698)) .میزان مهربانی و ترحم و آگاهی با میزان بخشش ارتباط دارد (Skoda, 2011, p.12). میزان بخشش خود، خود کارآمدی، قدرت نه گفتن با میزان مصرف مشروبات الکلی ارتباط دارد (Scherer, 2010, p.8)، شباهت‌های نژادی با میزان بخشش ارتباط دارد (Cornick, et.al, 2011, p.936)  .نشخوار ذهنی، با میزان پرخاشگری و گرفتن انتقام در ارتباط است (young, 2011, p.33). قدرت انتقام‌گیری با کاهش شادکامی و افزایش افسردگی همراه است (Rijavec, et.al, 2010, p.189). بین بخشش خود، رضایت از زندگی و پذیرش گذشته خود ارتباط وجود دارد (Swanson, 2011, p.71).

افراد توافق‌پذیرتر و به­لحاظ هیجانی باثبات‌تر (یعنی روان‌رنجورخویی پایین) خشم و تنفر مداوم کمتری را تجربه می‌کنند، تمایل بیشتری به بخشش دارند، زیرا دریافته‌اند که بخشش مکانیسم مناسبی برای حفظ روابط است (Neto, 2007, p.2313).

بین بخشش دیگران و توافق‌پذیری، رابطه مثبت و بین بخشش دیگران و روان‌رنجورخویی، رابطه منفی وجود دارد. خشم و به­دنبال آن نشخوار ذهنی و خودشیفتگی، همبستگی منفی با بخشش دیگران دارند. همبستگی بین بخشش دیگران و برون‌گرایی عمدتاً مثبت است؛ اگرچه شدت این همبستگی از شدت همبستگی توافق‌پذیری و روان‌رنجوری با بخشش دیگران کمتر است. بین بخشش خود و روان‌رنجورخویی، همبستگی منفی و بین بخشش خود و برون‌گرایی، همبستگی مثبت، اما ضعیف وجود دارد. بین توافق‌پذیری، گشودگی به تجربه و وظیفه‌شناسی با بخشش خود نیز ارتباط ناهمگونی یافت شده است (Mullet, 2005, p.159).

نتایج بررسی‌های راس و همکاران  نشان می‌دهد که بخشیدن دیگران به­طور مثبت با برون‌گرایی ارتباط دارد و درون‌گرایی یک ویژگی بازدارنده برای بخشش است (Ross, et.al, 2004, p.207). افرادی که درون‌گرا هستند، کمتر احتمال دارد از سوی دیگران بخشیده شوند. گشودگی به تجربه یک ویژگی پرورش‌دهنده بخشش است؛ اما پژوهش‌ها از یافتن رابطه بین گشودگی و بخشش دیگران ناتوان ماندند (امینی، 1389، ص65).

ارتباط مثبتی بین دین‌داری و دو عامل بخشش، یعنی کینه مداوم و تمایل فراگیر به بخشیدن، دیده می‌شود؛ یعنی هرچه فرد مذهبی‌تر باشد، میل بیشتری به بخشیدن دارد. همچنین تمایل به بخشش همراه با افزایش سن، از نوجوانی به پیری، افزایش می‌یابد؛ به­ این معنا عموماً افراد پیر بیشتر تمایل به بخشش دارند و کمتر انتقام‌جو هستند. زنان مسن نیز در مقایسه با مردان مسن تمایل بیشتری به بخشیدن دارند (Mullet, et.al, 2003, p.19).

در زمینه آسیب‌شناسی روانی، بخشش یک راهبرد مقابله انطباقی است و با بهزیستی روان‌شناختی رابطه دارد و عدم بخشش با فشار روانی و آسیب‌شناسی روانی رابطه مثبت دارد (Berry & Worthington, 2001, p.447). همچنین یک رابطه منفی معناداری بین بخشش خود و دیگران با افسردگی و افکار خودکشی وجود دارد (Ahadi & Ariapooran, 2009, p.3598). شکست در بخشش دیگران با نمره‌های بالاتر افسردگی و اضطراب مرتبط هستند. تامپسون و همکاران  نشان دادند که نشخوار روانی با افسردگی رابطه دارد و خلق منفی نیز با کینه و رنجش از فرد خاطی رابطه دارد (Thompson, et.al, 2005, p.316).

یافته‌های پژوهشی فریدبرگ و همکاران (Friedberg, et.al, 2005, p.53) نشان داد که بخشش به­طور مثبت با پیامدهای سلامت رابطه دارد. بخشش کمتر، فشار روانی درک­شده را پیش‌بینی می‌کند. نشخوارهای ذهنی در واقع رابطه بین بخشش و فشار روانی درک­شده را تعدیل می‌کند و این یافته‌ها بیان می‌کنند که افراد با سطوح بالای نشخوار فکری در معرض خطر بالای تجربه تروما و فشار روانی مرتبط با نشانگان پس از رویداد آسیب‌زا قرار دارند. بخشش با سطوح پایین‌تر فشار روانی رابطه دارد، نه با تروما؛ شاید به این دلیل که تروما شکل مفرط فشار روانی می‌باشد.

2. بخشش از دیدگاه قرآن کریم

در قرآن کریم کلمات متعددی با کلمه بخشش ارتباط دارد، مانند انفاق، عفو، حلم، غفر، صفح و... که به بررسی مهم‌ترین آنها پرداخته می‌شود.

1-2. عفو

عفو در اصل به­معنای «صرف­نظر کردن و رها کردن» است؛ از این‌ رو، برای بیان صرف­نظر کردن از عقوبت گناه، «عفا عنه» به­کار می‌رود (قرشی، 1371، ج5، ص20). علامه طباطبایی در المیزان ذیل آیه 219 بقره پس از نقل قول راغب که معتقد است عفو به­معنای قصد گرفتن چیزی است، بیان می‌دارد: عنایات کلامی باعث شده که این لفظ به­معانی عدیده بیاید، از قبیل بخشودن گناه، محو اثر و توسط در انفاق ... . راغب عفو از ذنب را قصد ازاله گناه گفته است. به­نظر او تقریر «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» (توبه، 43)، این است: «قَصَدَ اللَّهُ ازالَةَ الذَّنْبِ عَنْکَ». به هر حال معنای معمول آن همان گذشت و بخشودن و نادیده گرفتن است؛ مثل «عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ» (مائده، 95)، یا «وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ» (آل‌عمران، 134)، و چون پیوسته در قرآن با «عن» متعدی شده، حتماً باید آن را گذشت و چشم‌پوشی معنای کرد (قرشی، 1371، ج5، ص20).

 حوزه مدارا و عفو بسیار گسترده است. در مسائل شخصی، به‌ویژه در معاشرت و همزیستی اجتماعی که با حقوق دیگران در تقابل نیست، اصل بر تسامح، نرمش، مدارا و گذشت است؛ از این رو، توسل به خشونت و شدت، جز به هنگام ضرورت مجاز نیست. ویژگی‌های عفو را می‌توان بدین صورت خلاصه کرد: اول: عفو، پرتوی از تقوا (به­علت فرو بردن خشم) (آل‌عمران 134-133)، گذشت از خطای مردم (و العافین عن الناس) و نیکی کردن (و الله یحبّ المحسنین)؛ دوم: عفو زمینه‌ساز آموزش و محبت الهی است (نور، 22)؛ سوم: پاداش الهی «فمن عفا و أصلح فأجره علی الله»؛ چهارم: عفو، برترین مکارم اخلاق؛ پنجم: عفو، مکمل قانون به این علت که در قصاص و عفو گذشت بعد از طلاق مورد توجه قرآن بوده است؛ ششم: عفو، جوهر انفاق است.

بخشش و عفو باعث سلامت روانی و جسمانی، آرامش و آسایش، برکت و فزونی روزی، تبدیل کینه‌ها و دشمنی‌ها به محبت و دوستی، محبت، امنیت، جذب افراد به دین و مؤثر در تربیت خانواده و کودکان می­شود (ایروانی، 1384،ص151).

1-1-2. بررسی کلمه عفو در قرآن کریم

با توجه به ارتباط عفو با بخشش در روان‌شناسی، آیات مربوط به بخشش در قرآن کریم با تفصیل بیشتری ارائه می‌گردد.

1-1-1-2. تعریف عفو در قرآن کریم

بخشش، زیرمجموعه «تاب علیکم» است؛ یعنی بخشش در واقع نوعی رو کردن و توجه کردن و بخشیدن  به­سمت کسی است (بقره، 187). عفو به­معنای گذشتن از دستورات به­حق خود است که برای زیردستان سخت است و امکان تخلف از آن دستورات وجود دارد (همان). عفو به­معنای نگرفتن انتقام که حق انتقام گیرنده است که انتقام بگیرد، اما او نمی‌گیرد؛ یعنی عفو می‌کند (مائده، 95). عفو زمانی رخ می‌دهد که می‌تواند و قدرت عمل دارد، ولی عفو می‌کند و می‌بخشد و انتقام گرفتن بر او هیچ ملامتی نیست (شوری، 40). عفو به­معنای زیاد شدن و کثیر شدن نیز آمده است (اعراف، 95؛ طیب، 1378، ج5، ص396؛ مکارم‌شیرازی، 1421، ج5، ص12). بخشش از جانب صاحب قدرت است (بقره، 237)؛ یعنی اگر قادر باشیم، قدرت بخشش داریم (نساء، 149). بخشش نوعی روی کردن و توجه کردن به­سمت کسی است که باعث تخفیف در امری می‌شود (بقره، 187). بخشش نوعی تخفیف (مثلاً در حکم قصاص) است (بقره، 178). عفو به­معنای حد وسط نیز آمده است (بقره، 219؛ حسینی‌جرجانی، 1404، ج1، ص311)؛ اما عده‌ای از مفسرین عفو را در آیه  «یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْو» به­ گذشت و بخشش معنا کرده‌اند (بابایی، 1382، ج1، ص19).  عفو برخلاف معروف، نهی شده است و نشانه جهل می‌باشد.

2-1-1-2. موارد بخشش

از موارد بخشش زمانی است که فرد تحمل و توان انجام کاری را ندارد؛ در این زمان، بخشش و عفو را می‌توان به­کار برد (بقره، 187). از موارد بخشش در محلی است که فرد نمی‌تواند مقاومت کند و به خود- یا دیگران- خیانت می‌کند و نمی‌تواند کاری را انجام دهد. در این شرایط می‌توان عفو کرد (همان). یکی از مصادیق بخشش، کنار گذاشتن بعضی از دستورات خود است که فکر می‌شود انجام دادن آن برای دیگران سخت است[2] (همان).

از دیگر مصادیق بخشش زمانی است که فرد کاری را انجام بدهد که بد بودن و حرام بودن آن را نمی‌دانسته است (مائده، 95). نوعی از عفو خداوند، عفو هر عمل خطایی است که در گذشته انجام شده، به­شرط آنکه در آینده اگر تکرار شد، انتقام می‌گیرد (مائده، 95). خداوند از انجام سؤالات بیجایی که اگر فاش شود، باعث اندوهگین شدن می‌شود را عفو کرد (مائده، 101).

خداوند پیامبر را عفو می‌کند؛ زیرا قبل از آنکه دروغ‌گویان و راست‌گویان را بشناسد، به آنها اجازه شرکت نکردن در جنگ را می‌دهد (توبه، 43). عفو زمانی رخ می‌دهد که می‌تواند و قدرت عمل دارد؛ ولی عفو می‌کند و می‌بخشد (شوری، 40).

از مصادیق عفو پروردگار، گوساله‌پرستی و ستمکار بودن قوم موسی است (بقره، 52؛ نساء، 153). از مصادیق بخشایش، گذشت از مهریه به هنگام طلاق است (بقره، 237). از دیگر مصادیق عفو، ندیده گرفتن بدی دیگران است.

از مصادیق بخشش جاهایی است که فرد مستضعف راه و چاره‌ای ندارد. همچنین مورد بخشش می‌تواند مرد، زن و بچه باشد (نساء، 99). پیامبر بسیاری از اعمال و گفتار اهل کتاب را می‌بخشد (مائده، 15).

از مصادیق عفو، بخشودن سیئات و بدی‌ها است (شوری، 25)[3]. عفو خدا مشروط به شرایطی است و بدون دلیل و حکم نمی‌باشد (بقره، 187). خداوند از زنان، مردان و کودکانی که چاره‌ای ندارند و راه به­جایی نمی‌برند، می­گذرد (نساء، 99).

3-1-1-2. علت بخشش

عفو خدا مشروط به شرایطی است و بدون دلیل و حکم نمی‌باشد (بقره، 187). از آنجا که خدا دانست انسان به خود خیانت می‌کند (در جماع در شب‌های ماه مبارک رمضان)، بنابراین عفو کرد و دستور قبلی خود را (جماع نکردن در شب ماه مبارک رمضان) بخشید (بقره، 187). فضل خدا علت بخشش خداست. (آل‌عمران، 152). عفو زیرمجموعه فضل است؛ یعنی کسی که فضل دارد، عفو می‌کند. بخشش از جانب صاحب قدرت است (بقره، 237؛ شوری، 40). یکی از دلایل فضیلت داشتن و بخشش کردن، بصیر بودن خداست به اعمال ماست (بقره، 237). بخشش خداوند با قدیر بودن او همراه شده است؛ یعنی لازمه بخشش، قادر بودن است (نساء، 149).

همان‌طور که در آیات قرآنی ذکر شد، علت بخشش فضل است. برای تأیید بیشتر به بررسی چند نکته تفسیری در مورد فضل به­عنوان علت بخشش پرداخته می‌شود.

 راغب گفته: «الفضل: الزیادة عن الاقتصار»؛ در مصباح گفته: «فضل فضلا» یعنی زیادت یافت، «خذ الفضل» یعنی زیادت را بگیر؛ در قاموس آن را ضد نقص گفته است. هرگاه در آیات قرآن دقت شود، خواهیم دید که فضل در آن به دو معنا به­کار رفته: اول: برتری، دوم: عطیه و احسان و رحمت و هردو از مصادیق معنای اولی است.

اما اولی ممکن است معنوی باشد، مثل «فَما کانَ لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ ...» (اعراف، 39)؛ «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً» (سباء، 10) و ممکن است مادی باشد، مثل: «وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ» (نحل، 71). اما دومی مثل: «وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ» (بقره، 251)، راغب گوید: هر عطیه‌ای را که بر معطی لازم نیست، فضل گویند؛ یعنی احسان و رحمت و عطایی که خدا بر بندگان می‌کند، بر خداوند لازم نیست، بلکه از روی لطف و کرم اوست؛ لذا به آن فضل گوییم که زیادت است؛ وگرنه بندگان حقی در نزد خدا ندارند (قرشی، 1372، ج5، ص183). 

عفو در قرآن کریم به­معنای نگرفتن انتقام از خطاکار است؛ یعنی عفو زیرمجموعه احسان و عطایی است که فرد بخشنده به خطاکار می‌دهد. بعضی از مفسرین نیز علت بخشش را فضل و فضیلت داشتن دانسته‌اند[4]. عبارت بخش 49 دعای جوشن کبیر که می‌فرماید: "یا من عفوه فضل" نیز در تأیید همین مطلب است.

4-1-1-2. نتایج عفو

برخی از نتایج عفو عبارت است از:

- رفع خیانت از دیگران (بقره، 187)؛

- رفع سختی از دیگران (همان)؛

- جلوگیری از تخلف دیگران (همان)؛

- یکی از نتایج عفو این است که اگر شخص عفو شده دوباره آن کار را تکرار کند، راه را برای انتقام کامل و شدید عفوکننده باز می‌کند (مائده، 95)؛

- داشتن اجر در نزد خدا (شوری، 40)؛

- عفو کردن مقدمه اصلاح کردن است، یعنی تا عفو نکنی (نادیده نگیری)، شرایط برای اصلاح آماده نمی‌شود (شوری، 40)؛

- افزایش احتمال سپاس‌گزاری و تشکر فرد عفو شده وجود دارد (بقره، 52)؛

- از نتایج عفو دیگران، مورد عفو قرار گرفتن فرد عفو کننده، توسط خداوند سبحان است (نساء، 149)؛

- عفو و صفح و غفران دیگران باعث می‌شود تحت شمول غفران و رحیم بودن خدا قرار بگیریم (تغابن، 14). - عفو ایجاد راه چاره برای افراد بی‌چاره است (نساء، 99). - عفو خداوند باعث رفع مصیبت می‌شود (شوری، 30)؛

- انفاق، فرو بردن خشم و عفو باعث می‌شود انسان از گروه محسنین قرار بگیرد (آل‌عمران، 134)؛

- اگر عفو کنیم احتمال انجام اعمال بی‌تقوایی درباره موضوع عفو ما کمتر است (بقره، 237).

5-1-1-2. صفات مرتبط با عفو

در قرآن کریم صفت عفو با صفات متعددی در ارتباط است؛ ازجمله، غفران و حلیم بودن (آل‌عمران، 155؛ مائده، 101)، اصلاح و صلح (شوری، 40)، کاهش انجام بی‌تقوایی (بقره، 237)، قدرت و قادر بودن (نساء، 149)، صفح و غفران و رحیم بودن (تغابن، 14)، استغفار و مشاوره (آل‌عمران، 159)، احسان (مائده، 13). بصیرت (بقره، 237)، نرم‌خویی (آل‌عمران، 159)، کاهش خشم (آل‌عمران، 134).

6-1-1-2. شرایط عدم عفو

خداوند در بعضی از شرایط عفو دارد. عفو خدا مشروط به شرایطی است و بدون دلیل و حکم نمی‌باشد (بقره، 187)؛ مثلاً اگر بیشتر مؤمنین نتوانند به بعضی از احکام خاص عمل کنند و فوق طاقت آنها باشد، آن را عفو می‌کند؛ در غیر این صورت، آن دستور را عفو نمی‌کند (بقره، 187). در بعضی از اعمال پس از عفو عمومی، اگر آنان دوباره آن خطا را تکرار کنند، مجدداً تحت عفو قرار نمی‌گیرند و خداوند از آنان انتقام می‌گیرد (مائده، 95).

خداوند اندکی از اعمال را عفو نمی‌کند، اما کثیری را که با دست اکتساب کرده‌اید، مورد عفو قرار می‌دهد (شوری، 30). عفو برخلاف معروف، نهی شده است (اعراف، 199).

2-2. انفاق

نَفَق (بر وزن فرس) و نفاق (به فتح ن) به­معنای خروج یا تمام شدن است. در مجمع، ذیل آیه «نَفَقاً فِی الْأَرْضِ» (انعام، 35) فرموده: اصل نفق به­معنای خروج است. در ذیل آیه 3 بقره فرموده: انفاق اخراج مال است؛ «انفق ماله» یعنی مال خویش را از ملکش خارج کرد. در لغت آمده: نفقت الدّابَّة نفوقا: مات و خرج روح­ها (قرشی، 1372، ج7، ص96).

3-2: غفر

به­معنای پوشاندن و مستور کردن است. در مجمع ذیل آیه 58 بقره فرموده: غَفر به­معنای پوشاندن است؛ گویند غفر اللّه له غفرانا؛ یعنی خدا گناهان او را مستور (و عفو) کرد.

مقایسه عفو و غفران

کلمه"عفو"بنا­به گفته راغب به­معنای قصد است. البته این معنا، معنای جامعی است که از موارد استعمال آن به­دست می‌آید. وقتی گفته می‌شود: "عفاه" و یا "اعتفاه"، یعنی قصد فلانی را کرد تا آنچه نزد اوست، بگیرد، و وقتی گفته می‌شود: "عفت الریح الدار" معنایش این است که نسیم قصد خانه کرد و آثارش را از بین برد. گویا اینکه در مورد کهنه شدن خانه می‌گویند: "عفت الدار" عنایتی لطیف در آن دارند و گویا می‌خواهند بگویند خانه قصد آثار خودش کرد و زینت و زیبایی خودش را گرفت و از انظار ناظران پنهان ساخت و به این عنایت است که عفو را به خدای تعالی نسبت می‌دهند؛ گویا خدای تعالی قصد بنده‌اش می‌کند و گناهانی که در او سراغ دارد، از او می‌گیرد و او را بی‌گناه می‌سازد.

از اینجا روشن می‌شود مغفرت - که عبارت از پوشاندن است - به­حسب اعتبار متفرع و نتیجه عفو است؛ چون هر چیزی اول باید گرفته شود، بعد پنهان گردد. خدای تعالی هم اول گناه بنده‌اش را می‌گیرد و بعد می‌پوشاند و گناه گناهکار را نه در نزد خودش و نه در نزد دیگران برملا نمی‌کند؛ چنان که فرمود: "و اعف عنا و اغفر لنا" (بقره، 286)و نیز فرمود: "و کان الله عفوا غفورا" (نساء، 99)که اول عفو را ذکر می‌کند، بعد مغفرت را، مصداق یک چیز هستند و معنای آن­دو اختصاصی نیست، بلکه اطلاق آن­دو بر غیر خدای تعالی به همان معنا صحیح است.

خدای تعالی عفو را در مورد انسان‌ها استعمال نموده، می‌فرماید: "الا ان یعفون او یعفو الذی بیده عقدة النکاح" (بقره، 237)، و همچنین کلمه مغفرت را استعمال نموده می‌فرماید: "قل للذین آمنوا یغفروا للذین لا یرجون ایام الله" (جاثیه، 14)، و نیز می‌فرماید: "فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الامر..." در این آیه از رسول خدا (ص) می‌خواهد تا گروهی از افراد را عفو کند و برای آنها از خدا طلب مغفرت کند.

از اینجا روشن گردید که عفو و مغفرت هرچند که به­حسب عنایت ذهنی دو چیز مختلف‌اند و یکی متفرع بر دیگری است، اما به­حسب خارج، نتیجه یکسان دارند. عفو و مغفرت علاوه­بر آثار تشریعی و اخروی، شامل آثار تکوینی و دنیوی نیز می‌شود و همچنین روشن شد که معنای عفو و مغفرت منحصر در آثار تشریعی و اخروی نیست، بلکه شامل آثار تکوینی و دنیایی نیز می‌شود. پس روشن شد مصداق عفو و مغفرت وقتی در امور تکوینی به خدای تعالی نسبت داده شود، معنایش برطرف کردن مانع به­وسیله ایراد سبب است و در امور تشریعی به­معنای ازاله سببی است که نمی‌گذارد ارفاق و رحم مولا در مورد سعادت و شقاوت شامل حال بنده او شود، عفو و مغفرت آن مانع را برمی‌دارد، و در نتیجه بنده دارای سعادت می‌شود (طباطبایی، 1417، ج4، ص78).

5-2. حلیم

مفردات، آن را ضبط نفس، قاموس آن را بردباری و عقل و صحاح نیز آن را بردباری گفته. راغب گوید: بعضی آن را عقل گفته‌اند ولی معنای اصلی آن عقل نیست، بلکه عقل از مسببات آن است؛ یعنی عقل از بردباری است (قرشی، 1371، ج2، ص16).

6-2. رحمت

«وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ؛ بال تواضع را برای آنها از روی مهربانی بخوابان» (اسراء، 24)؛. «وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً» (روم، 21). راغب می‌گوید: رحمت، مهربانی و رقتی است که مقتضی احسان است (قرشی، 1372، ج3، ص70). علامه طباطبایی در المیزان ذیل تفسیر بسم­الله می‌گوید: رحمت انفعال و تأثر خاصی است که در وقت دیدن محتاج، عارض قلب می‌شود و شخص را به رفع احتیاج و نقیصه طرف وامی‌دارد. این معنا به­حسب تحلیل، به عطا و فیض برمی‌گردد و به همین معنا خداوند سبحان با رحمت توصیف می‌شود؛ یعنی رحمت در خدا به معنای عطا و احسان است، نه تأثر و انفعال قلب؛ زیرا در ذات باری انفعال نیست.

7-2. صفح

اغماض به­معنای، نادیده گرفتن است. راغب گوید: آن از عفو ابلغ است. طبرسی فرموده: صفح و عفو و تجاوز از ذنب، به یک معناند. قول راغب بهتر به­نظر می‌رسد که در چند آیه عفو و صفح با هم آمده و صفح بعد از عفو واقع شده است. "وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ" (نور، 22). یعنی ببخشند و مطلب را نادیده گیرند، آیا نمی‌خواهید خدا شما را بیامرزد؟! "وَ إنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ " (تغابن، 14). باید دانست اصل صفح به معنای جانب و روی چیز است، مثل صفحه صورت، صفحه سنگ، صفحه شمشیر. راغب در اقرب گوید: «صفح صفحا» یعنی از او اعراض کرد، حقیقتش این است که صفحه صورت خویش را از او برگرداند (قرشی، 1372، ج4، ص13).

3. بررسی یافته­ها

در این بخش سؤالات پژوهش به­ترتیب مطرح و سپس پاسخ داده می‌شود.

1. کدام کلمه قرآن کریم را می‌توان مترادف با بخشش از دیدگاه روان‌شناسی دانست؟

در روان‌شناسی بخشش به­عنوان یک پیشرفت شخصی، حرکت از موقعیت تنفر و خشم به کاهش خشم و نگرفتن انتقام از خطاکار تعریف می‌شود (, 2011, p.74  (Baharudin, et.allبه زبان ساده‌تر، بخشش در روان‌شناسی به­معنای "نگرفتن انتقام از خطاکار است".  

برای یافتن معادل قرآنی بخشش، کلمات نزدیک به بخشش مورد توجه قرار گرفت؛ همان­طور که قبلاً به­تفصیل بیان شد، در بین کلماتی که مفهوم آنان مورد بررسی قرار گرفت، واژه «عفو» نزدیک‌ترین مفهوم را با واژه «بخشودن» در روان‌شناسی دارد.

از جمع‌بندی آیات متضمن عفو می‌توان به این برداشت رسید که در بخشش دو شرط باید در بخشنده وجود داشته باشد: الف: قادر و صاحب‌اختیار باشد؛ ب: حق انتقام داشته باشد و با این وجود ببخشد. این­دو شرط در تعریف بخشش در روان‌شناسی نیز گنجانده شده است؛ یعنی هم در روان‌شناسی و هم در قرآن کریم، می‌توان عفو و بخشش را  به­معنای "نگرفتن انتقام از خطاکار توسط کسی که هم قدرت انتقام و هم حق انتقام دارد، اما انتقام نمی‌گیرد" تعریف کرد. البته همان­طور که خواهیم دید، تفاوت‌هایی بین بخشش از دیدگاه روان‌شناسی و عفو از دیدگاه قرآن‌کریم وجود دارد، اما می‌توان نتیجه گرفت که "عفو" نزدیک‌ترین معنا در قرآن‌کریم به کلمه بخشش در روان‌شناسی می‌باشد.

2. علت بخشش چیست؟

در روان‌شناسی میان علت بخشش و صفاتی مانند توافق‌پذیری، روان‌رنجوری پایین، خشم و نشخوار ذهنی بالا (Neto, 2007, p.2313)، برون‌گرایی (Mullet, et.al, 2005, p,19)، رضایت از زندگی (Thompson, et.al, 2005, p.316)، مذهبی بودن و میل به انتقام‌گیری (Neto, 2007, p.2313)، افزایش سن و مسن‌تر بودن، جنسیت زن (Miller, et.al, 2008, p.843)، مهارت‌های مقابله‌ای مسئله‌مدار و کاهش خودپسندی (Stanton, et.al, 1994, p.648)، عاطفه مثبت (Thompson, 2005, p.316) رابطه مثبتی وجود دارد.

اگر تحقیقات فوق از جهت روش‌شناسی مرور شود، مشاهده خواهید کرد که تحقیقات روان‌شناسی در مورد بخشش به بررسی رابطه می‌پردازد، نه به بررسی علت. مبحث رابطه در علم آمار به همراهی دو یا چند متغیر دلالت دارد. در مبحث همبستگی و رگراسیون، نمی‌توان یکی را علت دیگری پنداشت؛ به­خصوص که در علوم انسانی با روش‌شناسی تحقیقی موجود، نمی‌توان از قانون علت تک متغیری صحبت کرد.

در واقع هدف علم در علوم روان‌شناسی عبارت است از مطالعه تأثیر مشترک و کنش متقابل و هم­زمان عوامل. مفهوم علیت عبارت است از قابلیت پیش‌بینی و احتمال آماری اتفاق یک پدیده در پاسخ به یک پیش‌آمد معین. اساس این نقطه­نظر جدید در علم، مفاهیم چندگانه و پیوستگی است و هردوی آنها برای آزمایش در علوم انسانی ضروری است (دلاور، 1388، ص200).

یعنی نمی‌توان علت بخشش را برون‌گرایی یا روان‌رنجوری پایین دانست؛ بلکه این تحقیقات به­معنای همراهی این­دو متغیر است. در واقع در تحقیقات هم‌بستگی و رگراسیون، بیان می‌دارد که چند متغیر مانند، برون‌گرایی یا جنسیت یا سن چند درصد از واریانس بخشش را می‌تواند پیش‌بینی کند.

 اما در قرآن‌کریم به­علت بخشش می‌پردازد و معتقد است که علت بخشش صفت فضل است (آل‌عمران، 152؛ بقره، 237). کسی که دارای این صفت باشد، بخشنده است و کسی که این صفت را ندارد، نمی‌تواند بخشش داشته باشد و این مطلب را به­عنوان قانون قاطع بیان می‌کند؛ چیزی که در علوم انسانی فاقد آن هستیم. قرآن‌کریم می‌تواند منبع قوانین و نظریه‌های با دوام در علوم انسانی باشد. «علوم انسانی به­علت تأکید بیش از اندازه بر تجربه و غفلت از نظریه، صدمه دیده‌اند. علوم تربیتی هنوز در مراحل تجربی قرار دارد و در این علم هنوز با ناشناخته‌های بسیاری در زمینه روابط تجربی رو­به­رو هستیم» (دلاور، 1388، ص22). البته می‌توان بین صفت بخشش و میزان فضل، رابطه هم‌بستگی نیز فرض کرد؛ بدین معنا که هر اندازه فردی دارای فضل بیشتری باشد، بخشش بیشتری نیز خواهد داشت. البته بحث علت بودن بخشش در اولویت است و همچنین هم‌بستگی بین عفو و فضل در قرآن‌کریم، خطی نیست؛ زیرا با وجود بالاترین میزان فضل در خداوند سبحان، بحث انتقام‌گیری را نیز مطرح می‌کند (مائده، 95)؛ یعنی عفو خداوند سبحان مشروط به شرایطی است.

البته در قرآن‌کریم به ارتباط صفات نیز توجه دارد. مثلاً در قرآن کریم صفت عفو با صفات زیر در ارتباط است؛ غفران و حلیم بودن (آل‌عمران، 155؛ مائده، 101)، اصلاح و صلح (شوری، 40)، کاهش انجام بی‌تقوایی (بقره، 237)، قدرت و قادر بودن (نساء، 149)، صفح و غفران و رحیم بودن (تغابن، 14)، استغفار و مشاوره (آل‌عمران، 159)، احسان (مائده، 13)، کاهش خشم (آل‌عمران، 134). عفو افراطی با جهالت در ارتباط است (اعراف، 199). البته این تحقیق به نحوه ارتباط این صفات با عفو و همچنین ویژگی‌های فضل که در این تحقیق به­عنوان علت عفو معرفی شده، نپرداخته است که به تحقیق دیگری نیازمند است. مطمئناً نوع ارتباط بیشتر این صفات قرآنی با عفو، بیشتر از نوع سلسله­مراتبی است، نه از نوع همراهی و با هم بودن که در روان‌شناسی مطرح است.

3. چه شباهت­ها و تفاوت­هایی بین نتایج بخشش از دیدگاه قرآن و روان­شناسی وجود دارد؟

نتایج بخشش در روان‌شناسی را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد: بخشش یک راهبرد مقابله انطباقی است که با بهزیستی روان‌شناختی رابطه دارد و عدم بخشش با فشار روانی و آسیب‌شناسی روانی رابطه مثبتی دارد (Berry&Worthington, 2001, p.447). بخشندگی می‌تواند باعث صلح و انتقال عدالت شود (Doorn, 2011, p.13). بخشش در بهزیستی و سلامت روان تأثیر دارد و می‌تواند به­عنوان ابزاری در درمان اختلالات روانی به­کار گرفته شود (Baharudin, et.al, 2011, p.74). بین میزان بخشش، کمال‌گرایی، صمیمیت و رضایت از زندگی رابطه معناداری وجود دارد (Safarzadeh, 2001, p.778). در یک نمونه، دانشجویانی با بالاتر بودن میزان بخشش خود که در خواندن یک درس تعلل کرده بودند، در امتحانات بعدی کمتر دچار تعلل می‌شوند (Wohl, et. al, 2010, p.803). میزان بخشش خود، خودکارآمدی، قدرت نه گفتن با میزان مصرف مشروبات الکلی ارتباط دارد (Scherer, 2010, p.8)، نشخوار ذهنی با میزان پرخاشگری و گرفتن انتقام در ارتباط است (young, 2011, p.33). قدرت انتقام‌گیری با کاهش شادکامی و افزایش افسردگی همراه است (Rijavec, et.al, 2010, p.189). بین بخشش خود، رضایت از زندگی و پذیرش گذشته خود ارتباط وجود دارد (Swanson, 2011, p.81).

نتایج بخشش از دیدگاه قرآن‌کریم را می‌توان بدین شرح خلاصه کرد: رفع خیانت از دیگران، رفع سختی از دیگران و جلوگیری از تخلف دیگران... : «عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ ...» (بقره، 187). یکی از نتایج عفو این است که اگر شخص عفو­شده دوباره آن کار را تکرار کند، راه را برای انتقام کامل و شدید عفوکننده باز می‌کند: «عَفَا اللّهُ عَمَّا سَلَف وَ مَنْ عَادَ فَیَنتَقِمُ اللّهُ مِنْهُ وَاللّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ» (مائده، 95). داشتن اجر در نزد خداوند: «فَمَنْ عَفَا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ ...» (شوری، 40). عفو کردن مقدمه اصلاح کردن است؛ یعنی تا عفو نکنی (نادیده نگیری)، شرایط برای اصلاح آماده نمی‌شود: «فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ ...» (شوری، 40). احتمال افزایش سپاسگزاری و تشکر فرد عفو شده؛ «ثُمَّ عَفَوْنَا عَنکُمِ مِن بَعْدِ ذَلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» (بقره، 52). از نتایج عفو دیگران، مورد عفو قرار گرفتن فرد عفوکننده توسط خداوند است: «أَوْ تَعْفُواْ عَن سُوَءٍ فَإنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوًّا قَدِیرًا» (نساء، 149). عفو و صفح و غفران دیگران باعث می‌شود تحت شمول غفران و رحیم بودن خدا قرار بگیریم: «وَإن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (تغابن، 14). عفو ایجاد راه چاره برای افراد بیچاره است: «فَأُوْلَئِکَ عَسَی اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوًّا غَفُورًا» (نساء، 99-98). عفو خداوند باعث رفع مصیبت می‌شود: «وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ» (شوری، 30). انفاق، فرو بردن خشم است و عفو باعث می‌شود انسان از گروه محسنین قرار بگیرد: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (آل­عمران، 134). اگر عفو کنیم، احتمال ارتکاب بی‌تقوایی در رابطه با موضوع عفو کمتر است... «وَأَن تَعْفُواْ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی ...» (بقره، 237).

جدول شماره 1: مقایسه نتایج بخشش

الف: بررسی شباهت‌ها در نتایج بخشش

شباهت اول: هر دو دیدگاه یکی از نتایج عفو را اصلاح و صلح می‌دانند.

شباهت دوم: هر دو دیدگاه بخشش را در بهداشت روانی مؤثر می‌دانند. البته هرچند که قرآن کریم مستقیماً اصطلاح بهداشت روانی را مطرح نمی‌کند، اما در قرآن‌کریم، بخشش به کاهش خشم (آل‌عمران، 134)، که مقدمه عفو است و همچنین افزایش صلح (شوری، 40)، افزایش تشکر فرد خطاکار (بقره، 52)، کاهش سختی (بقره، 187) و مصیبت (شوری، 30) منجر می­شود که همان افزایش بهزیستی روانی و حرکت به سمت انسان کاملی می‌باشد که «لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» (یونس، 62) است و در اوج سلامت روانی و خودشکوفایی است.

شباهت سوم: روان‌شناسی معتقد است که بخشش می‌تواند به­عنوان ابزاری در خدمت درمان اختلالات روانی قرار گیرد. هرچند که قرآن کریم بحث درمان اختلالات روانی را به شیوه روان‌شناسی مطرح نکرده؛ اما از آنجا که معتقد است بخشش در بهزیستی روانی تأثیر دارد، می‌توان استنباط کرد قرآن با اینکه انسان بتواند با کمک بخشش به درمان اختلالات روانی بپردازد نیز مخالفتی ندارد. از این رو  قرآن کریم نیز موافق استفاده بخشش به­عنوان ابزاری در کمک به انسان - در درمان اختلالات روانی- است.

ب: بررسی تفاوت‌ها در نتایج بخشش

تفاوت اول: تأکید بر تأثیرات اخروی بخشش در دیدگاه قرآن کریم.

قرآن‌کریم در مطرح کردن سازه بخشش، بیشترین تأکید خود را بر نتایج اخروی آن داشته است؛ در صورتی روان‌شناسی با توجه به روش‌شناسی تحقیقی آن، که تنها برپایه علوم تجربی تکیه کرده است، نمی‌تواند در این وادی وارد شود و طبیعتاً نمی‌تواند بحث انگیزش اخروی را در انسان ایجاد و تحریک کند.

تفاوت دوم: توجه قرآن کریم بر نتایج اجتماعی و انسانی بخشش.

روان‌شناسی در بحث نتایج اجتماعی و انسانی بخشش، بیشتر بر تأثیرات مثبت بخشش بر فرد بخشنده توجه داشته و توجه کمتری به جنبه‌های اجتماعی و انسانی بخشش داشته است. اما قرآن‌کریم با بیان مزایای انسانی و اجتماعی بخشش مانند رفع خیانت از دیگران، رفع سختی از دیگران و جلوگیری از تخلف دیگران، ایجاد راه چاره برای افراد بیچاره، رفع مصیبت، بی‌تقوایی کمتر، به بعد اجتماعی و انسانی بخشش توجه بیشتری نموده است؛ چیزی که در روان‌شناسی با وجود تأکید و ادعای بیشتر بر انسان‌گرایی از آن غفلت شده است و بیشترین تأکید را بر فواید بخشش در بهزیستی فرد بخشنده داشته است. قرآن‌کریم، علاوه­بر توجه به نتایج درون­فردی که مشمول فرد بخشنده می‌شود، بیشتر به جهت‌گیری اجتماعی، وقایع بیرون و تأثیرات بخشش بر فرد بخشیده­شده توجه داشته است؛ مانند رفع خیانت از دیگران، رفع سختی از دیگران و جلوگیری از تخلف دیگران، قرار دادن راه چاره برای افراد بیچاره.

تفاوت سوم: باز شدن راه برای گرفتن انتقام در صورت ادامه کار خطاکار در دیدگاه قرآن کریم.

هرچند که روان‌شناسی شرایطی را پیش‌بینی می‌کند که فرد بخشنده ممکن است قربانی بخشش خود شود و خطای خطاکار مجدداً تکرار شود (Katz, et.al, 1997, p.265)، اما در روان‌شناسی شرایط مشخصی وجود ندارد که بتواند توصیه به عدم بخشش کند؛ زیرا بخشش یک فضیلت اخلاقی است (­Enright, 2011, p.28) که با بهزیستی روانی ارتباط دارد و تا وقتی اصل لذت رعایت شود، بخشش نیز توصیه می‌گردد. در مقابل در دیدگاه قرآن کریم، هرچند که توصیه به بخشش حداکثری شده است (شوری، 30)، در بعضی از موارد پس از عفو، اگر دوباره آن خطا را تکرار کنند، راه انتقام باز گذاشته شده است (مائده، 95). در قرآن‌کریم با توجه به جنبه‌های تربیتی، اجتماعی و جلوگیری از بروز خطای بیشتر در جامعه و با توجه به قانون قصاص، شرایطی نیز برای انتقام و قصاص درنظر گرفته است؛ عفو برخلاف معروف، نهی شده است و نشانه جهل می‌باشد: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ» (اعراف، 199). کلمه "عرف" به­معنای سنن و سیره‌های جمیل جاری در جامعه است که عقلای جامعه آنها را می‌شناسند: (طباطبایی، 1374، ج8، ص49). این آیه مردم را به­کارهای نیک و آنچه را عقل و خرد، شایسته می‌شناسد و خداوند آن را نیک معرفی کرده، دستور داده «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ» (بابایی، 1382، ج13، ص12).

ج: انواع بخشش

در روان‌شناسی، بخشش به انواع گوناگونی تقسیم می‌شود. والروند اسکینر (Walrond-Skinner, 1998, p.19) در بررسی‌های خود انواع بخشش را عبارت می‌داند از. 1. بخشش عجولانه و بی‌درنگ؛ 2. بخششِ با اکراه؛ 3. بخشش مشروط؛ 4. بخشش کاذب متقابل؛ 5. بخشش مزورانه؛ 6. بخشش بی‌وقفه؛ 7. بخشش اصیل.

در قرآن‌کریم تنها یک نوع بخشش وجود دارد که آن هم بخشش اصیلی است که فرد به­علت فضل (آل‌عمران، 152؛ بقره، 237) می‌بخشد و به بقیه انواع بخشش نام‌های دیگری مثل ریا، شرک، نفاق و... می‌دهد. البته بخشش در قرآن را می‌توان به دو نوع غیر مشروط و مشروط (به­شرطی که در آینده تکرار نشود) (مائده، 5) تقسیم کرد. که هر دو نوع فوق نیز از نوع بخشش اصیل است. در واقع می‌توان گفت انواع دیگر بخشش از دیدگاه روان‌شناسی شامل تعریف بخشش نمی‌شود؛ زیرا در بخشش دو شرط باید وجود داشته باشد: 1. قادر و صاحب اختیار باشد 2. حق انتقام داشته باشد می‌بینیم که به­جز بخشش اصیل بقیه موارد شامل تعریف بخشش واقعی و اصیل نمی‌شود.

د: داشتن انگیزه‌های بالاتر

همان‌طور که گفته شد، هدف روان‌شناسی کسب بهزیستی روان و لذت بیشتر از زندگی است. از این رو عفو را به مراجعان توصیه می‌کند و توضیح می‌دهد که بخشش باعث رضایت بیشتر می‌شود. روان‌شناسی با توجه به روش تحقیق و کسب معرفت خود، نمی‌تواند هدف غایی ماورای انسان را برای خود تصور کند، از این رو هدف را ارضای لذت بیشتر جسمی و روانی و نهایتاً خودشکوفایی معرفی­شده در مکتب مازلو (ایمانی‌فر، 1390، ص12) می‌داند. اما قرآن‌کریم با بیان اهدافی بالاتر از سطح انسانی، بیشترین انگیزه بخشش را ارائه می‌کند؛ هدفی ماورایی که معتقدان به خود را با بیشترین انرژی به بخشش وا­می‌دارد.

پیشنهادهای تحقیق

این تحقیق به­دنبال بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های بخشش از دیدگاه قرآن‌کریم و روان‌شناسی بود. اما محقق با سؤالات متعدد دیگری مواجه گردید که به تحقیقات دیگری نیاز دارد. این سؤالات تحقیقی می‌تواند هرکدام به­عنوان یک موضوع تحقیق برای محققان دیگر مطرح باشد.

الف: در روان‌شناسی نظریه‌های مختلفی درباره فرایند بخشش مطرح شده است، مانند نظریه رای، انریت، لوسکین و چند نظریه دیگر که در این مقاله ارائه گردید. سؤال تحقیقی این می‌باشد که نظر قرآن‌کریم در مورد فرایند بخشش چیست؟ و فرایند بخشش از دیدگاه قرآن کریم، از چه مراحلی در فرد بخشنده عبور می‌کند؟

ب: در این تحقیق، تنها به این سؤال جواب داده شد که علت بخشش، فضل می‌باشد؛ اما اینکه دقیقاً فضل چیست و معلول چه صفات دیگری است، بی‌جواب مانده است. یک موضوع تحقیق می‌تواند این باشد که سلسله­مراتب صفات مرتبط با بخشش از دیدگاه قرآن‌کریم و روان‌شناسی چیست؟

ج: در این تحقیق به فرایند آموزش بخشش از دیدگاه قرآن کریم پرداخته نشد؛ در صورتی که در روان‌شناسی، فرایند بخشش را می‌توان آموزش داد. مقایسه فرایند آموزش بخشش از دیدگاه قرآن کریم و روان‌شناسی می‌تواند به­عنوان یک موضوع تحقیقی برای محققین دیگر مطرح گردد.

نتیجه

نتایج تحقیق نشان داد که کلمه عفو، به­معنای «نگرفتن انتقام در برابر خطای دیگران، درحالی­که شخص قادر است و حق انتقام گرفتن را دارد»، نزدیک‌ترین معنا را با کلمه بخشش از دیدگاه روان‌شناسی دارد. هر دو دیدگاه بر تأثیر عفو در ایجاد صلح، افزایش بهداشت روانی و رضایت از زندگی تأکید دارند؛ اما در روان‌شناسی، به­جای پرداختن به علت بخشش، به روابط بخشش با متغیرهای دیگر مثل برون‌گرایی، جنسیت و سن پرداخته شده است؛ درحالی­که قرآن‌کریم علاوه­بر بیان روابط بخشش با متغیرهای دیگر، صفت فضل را علت بخشش می‌داند.

روان‌شناسی بیشترین تأکید را بر تأثیرات بخشش در فرد بخشنده داشته است؛ اما قرآن­کریم در بررسی عفو، بیشترین تأکید را بر تأثیرات اخروی و نتایج اجتماعی بخشش مبذول داشته است. قرآن‌کریم برخلاف دیدگاه روان‌شناسان معاصر، معتقد است که عفو کردن مشروط به شرایطی است و عفو افراطی را نشانه جهالت می‌داند و راه را برای انتقام گرفتن و نبخشیدن با توجه به جنبه‌های اجتماعی، تربیتی و عدالتی، برای هر فردی در شرایط خاص باز گذاشته است. نکته آخر اینکه قرآن‌کریم با جهت‌گیری بعد اخروی، بیشترین انگیزه انجام بخشش را در معتقدان به خود، ایجاد می‌کند.