الگوی مدیریت بحران سیاسی در سیره امام خمینی(ره) (بررسی موردی تسخیرلانه جاسوسی)

مقدمه

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه 1357، تجربه جدیدی از حکومت­داری ومدیریت سیاسی با محوریت دین ونقش فراگیر مردم ارائه گردید. در این میان نقش امام خمینی به عنوان بنیانگذار و رهبر انقلاب اسلامی که مدیریت کلان سیاسی کشور را نیز عهده­دار بودند نقش برجسته، ممتاز و بی­نظیری است. مدیریت سیاسی یک انقلاب نوپا و جوان که با بحران­های متعددی روبروست مستلزم بهره­گیری مدیران نظام انقلابی از الگویی منسجم از مدیریت بحران است. امام­خمینی نیز از این امر مستثنی نبوده و ایشان با تسلط اعجاب­انگیز در برخورد با بحران­ها و مهار، کنترل و تدبیر آنها، به طراحی الگویی نوین از مدیریت بحران سیاسی در عرصه عمل پرداختند. این تحقیق با بهره­گیری از منابع مرتبط، به ارائه الگوهای رایج مدیریت بحران پرداخته، آنگاه با مطالعه یک مورد از مهمترین بحران­­های بعد انقلاب به تبیین الگوی مدیریت بحران سیاسی در سیره امام می­پردازد. ضرورت انجام این تحقیق از دو بعد قابل بررسی است:

الف) بعد نظری: تبیین و تدوین یک الگوی مدیریتی تجربه شده و موفق در کنار دیگر الگوهای مدیریتی می­تواند بر غنای تئوریک این حوزه بیفزاید.

ب) بعد کاربردی: انقلاب اسلامی برای استمرار حیات خویش، نیازمند مدیریت صحیح بحران­های پیش روست. انقلابی که در سده 21، کانون طراحی­های استراتژیک ابرقدرت­ها بویژه آمریکا به عنوان بازیگری مهم و مؤثر در عرصه بین­الملل است. بررسی و بازخوانی الگوی مدیریتی امام به عنوان بنیانگذار انقلاب می­تواند راهگشا و الهام­بخش مدیران و رهبران انقلابی ایران و دیگر نقاط جهان در اداره بحران­ها باشد.

1- تعریف مفاهیم

مدیریت: علم و هنر بکارگیری مؤثر و کارآمد منابع سخت­افزاری و نرم­افزاری از طریق برنامه­ریزی، تصمیم­گیری، سازماندهی، رهبری و هدایت، کنترل برای دستیابی به اهداف مورد نظر را مدیریت گویند.

بحران: واژه بحران در لغت برگردان واژه crisis است که خود آن مأخوذ از یک واژه طبی یونانی است ) کاظمی، 52(. ولی این واژه در زبان چینی مرکب از دو علامت به معنای فرصت وخطر است (نیکسون، 12) چنان که بحران به معنی فشار، اضطراب، بلا و خشونت نیز بکار می­رود. در تجزیه و تحلیل تصمیم­گیری، بحران نوعی وضعیت و گونه­ای رخداد است (تاجیک، 1379، 51).

بحران در اصطلاح عبارتست از ترکیبی از فرصت و تهدید. لذا بحران به مثابه لحظه تصمیم­گیری در شرایط فقدان تصمیم (شرایط عدم امکان تصمیم­گیری) است. این تعریف به ما کمک می­کند که از منظر مدیریتی (تصمیم­سازی) به بحران نگریسته و به دور از مناقشات مفهومی و گونه­شناختی، هر بحران را به عنوان یک عرصه تصمیم و تدبیر (ترکیبی از فرصت­ها و تهدیدها) قلمداد کنیم.

بحران سیاسی: حالتی است که موجب به هم خوردن توازن نظام سیاسی و اجتماعی می­شود. بحران­های سیاسی را برحسب وسعت مکان، عوامل درگیر و گستره جغرافیائی تعارضات به دو دسته داخلی و بین­المللی تقسیم می­کنند. بحران­های سیاسی داخلی، شرایط غیرمتعارفی است که معمولاً در ساختار سیاسی یک کشور بروز می­کند و برحسب ماهیت، زمان، دامنه، شدت و نوع عوامل درگیر در آن شامل اشکال گوناگونی است مثل: مبارزه سیاسی گسترده و شدید بین احزاب و سازمان­های سیاسی رقیب برای کسب قدرت، ایجاد اختلافات شدید بین جناح­های مختلف حکومت،  کودتای نظامی، اعتصابات دامنه­دار، شورش­های خیابانی، درگیری­های قومی وجنگ­های چریکی و... بحران­های سیاسی بین المللی نیز عبارتست از شرایط غیرمتعارفی که در چارچوب روابط بین دو یا چند کشور بروز می­کند و بر حسب گستره جغرافیائی دارای اشکال گوناگونی است مثل: بحران اختلاف یا تیرگی روابط تا سر حد جنگ بین دو یا چند کشور یا بحران منطقه­ای یا بحران جهانی و.. (آقابخشی، 325).

مدیریت بحران: به ­برنامه­ریزی واداره، کنترل، مهار و هدایت ­بحران­های ­رخ­داده و پیش رو که پس از شناخت وضعیت موجود و تهدیدها و فرصت­های کنونی و پیش رو و آنالیز و تحلیل امکانات بالقوه و بالفعل، در جهت حداکثر بهره­وری و حداقل آسیب، مدیریت بحران گفته می­شود.

الگو: الگو یک نمادی است که برخی از ابعاد مهم یک سازمان را تشریح می­کند و دارای مجموعه عناصری است که با یکدیگر روابط کارکردی دارند و جهت تحقق هدف و مأموریت اصلی سازمان با یکدیکر هماهنگ می­شوند. الگوها یا مدل­ها ابزارهایی است که به وسیله آن می­توان مسیر پیچیده فرآیند عملیات سازمانی را شناسایی کرد و ضمن تجزیه و تحلیل آن به معیارها واستانداردهای جدید دست یافت (دفت،40).

الگوی مدیریت بحران: مجموعه عناصر و متغیرهایی که طی یک فرآیند مشخص (قبل از بحران، حین بحران و بعد از بحران) در کنار یکدیگر به طور منظم و منسجم قرار گرفته و با یکدیگر ارتباط منطقی داشته و در جهت مهار، کنترل و تدبیر بحران عمل می­نمایند.

2- چارچوب نظری – مفهومی

مهم­ترین شاخصه تفاوت بین بحران­ها ومدیریت بر آنها، در شیوه و نحوه کنترل و اداره بحران است لذا هر قدر موانع پیشگیری­کننده از بحران و عناصر و ارکان کنترل و مهار بحران قوی­تر باشد به همان نسبت، مدیریت بحران نیز موفق­تر خواهد بود. در ادبیات مدیریت، الگوهای متعددی در خصوص مدیریت بحران مطرح شده که عمده مدل­ها بر پایه گسترش آمادگی در جامعه استوار است. همة الگوها در سه مرحله قبل، حین و بعد از بحران به مدیریت بحران پرداخته می­شود. مهم­ترین الگوهای مدیریت بحران عبارتند از:

   الف) الگوی تقدیرگرا که معطوف به مدیریت پس از بحران است و در آن برنامه­ریزی، روش­های عقلانی، نظام اطلاعاتی، فعالیت های اساسی و دائمی و پیشگیرانه و... جایگاهی ندارد و یک نوع الگوی انفعالی و واکنشی است.

ب) الگوی خود اتکا که معتقد به ضرورت برنامه­ریزی، انجام اقدامات پیشگیرانه و مداخله قبل از وقوع حادثه، اتخاذ روش­های عقلانی و ایجاد آمادگی لازم جهت مقابله با بحران­های احتمالی است ( فقیهی، 56).

ج) الگوی سیستمی له چات[1] معطوف به رویکرد سیستمی است و دارای عناصری است که با یکدیگر در تعامل هستند (طبرسا، 64-63).

د) الگوی لیتل جان[2] که معطوف به رهیافتی اقتضائی است و به تنظیم و بکارگیری برنامه­های اقتضائی جهت اجرای مدیریت بحران می­پردازد.

ه) الگوی عملیاتی که مبتنی بر اجرای استراتژی­های گوناگون در تعامل با       جنبه­های مختلف یک بحران است به طوری که برنامه­ریزی و اجرای عملیات مدیریت بحران طی فرآیندی منظم صورت می­گیرد.

2-1- انتخاب الگوی مدیریت بحران حضرت امام(ره):

با توجه به مباحث مطروحه می­توان دریافت که وجه مشترک تمامی الگوهای مدیریت بحران ارائه و استخدام عناصر متعدد جهت کنترل بحران، قبل، حین و بعد از بحران خواهد بود. این الگو، در درون مراحل سه­گانه مدیریت بحران قابل توضیح است:

الف- مرحله قبل از بحران: مهم­ترین اصل در این مرحله برنامه­ریزی است که در دو صورت محقق می­گردد:

1- طراحی جامعه امن: امام در این مرحله در مقام پیشگیری از بحران، به طراحی و معماری یک جامعه امن که در برابر انواع بحران­ها مقاوم بوده واستعداد صیانت از ذات و خود تداوم­دهندگی مطلوبی داشته باشد، پرداختند.

2- تهیه برنامه برای مقابله با بحران: در این مرحله اقدامات ذیل انجام می­گیرد:

ü      شناخت عوامل بحران­زا؛

ü      شناخت کانون­ها و نقاط ضد بحران و استفاده از پتانسیل آنها؛

ü      بهره­گیری از مشاوران و مدیران متعهد؛

ü      تجدید نظرکردن در برنامه­ها متناسب با شرایط، امکانات و توانمندی­ها؛

ü      تشکیل گروه مدیریت بحران؛

ب- مرحله حین بحران: در این مرحله سازماندهی، هدایت و رهبری کنترل و نظارت و تصمیم­گیری از مهمترین اصولی است که امام در جهت تدبیر و مهار بحران به آن عنایت نمودند.

سازماندهی: در اجرای این اصل، خدامحوری، وحدت­محوری، قاطعیت، بسیج مردمی، عدم رسمیت نهادهای منتسب به عامل بحران و تقسیم کار و هماهنگی میان نیروهای ستادی و عملیاتی جهت تبدیل تهدیدات به فرصت­ها تحقق می­یابد.

هدایت و رهبری: امام با درایت و هوشمندی و با بهره­گیری از تکنیک­های افزایش اعتبار و دیپلماسی مؤثر و... به ترکیب سه استراتژیِ تصاعد بحران و تعادل بحران و تداوم بحران پرداخت و بحران را به گونه­ای در جهت اهداف مورد نظر هدایت ­نمود.

کنترل ونظارت: امام به طور مستقیم و غیرمستقیم در جریان بحران و عملکرد عوامل دخیل در کنترل بحران قرار گرفته و با محدودنمودن اهداف، از انحراف و رها شدن ابتکار عمل در بحران جلوگیری نمود.

تصمیم گیری: این اصل که از مهمترین عناصر در الگوی مدیریت بحران امام است به صورت ذیل تحقق می یابد:

ü      تبدیل شرایط فقدان تصمیم­گیری به شرایط امکان تصمیم­گیری؛

ü      طولانی نمودن زمان تصمیم­گیری جهت کسب اهداف؛

ü      توجه به اصل سرعت، دقت، قاطعیت و قانون­محوری در تصمیم­گیری؛

ü      عدم تکیه و اعتماد به نیروی خارجی؛

ج- مرحله بعد از بحران: در این مرحله، شرایط به حالت عادی بر می­گردد و امام مسیر جریان سیاست جامعه را با بهره­گیری از الگوی مدیریتی می­پیماید و در ضمن با تهیه برنامه و انجام اقدامات پیشگیرانه و بازدارنده، آمادگی لازم را جهت وقوع بحران­های آتی پیدا می­نماید.

3- مطالعه موردی بحران (تسخیر لانه جاسوسی)

با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357، نظام نوپای اسلامی به وسیله بحران­های متعدد داخلی وخارجی مورد تهدید جدی قرار گرفت وتا پایان حیات حضرت امام این تهدیدات تداوم یافت. یکی از مهمترین بحران­ها که جنبه بین المللی نیز داشت و بیش از یک سال تبدیل به مهمترین مسأله سیاسی روز دنیا گردید تسخیر سفارت آمریکا در ایران توسط دانشجویان پیرو خط امام بود که با مدیریت هوشمندانه امام این بحران  در جهت اهداف انقلاب کنترل و مهار گردید. در ادامه به بررسی مهم­ترین عوامل و زمینه­های وقوع بحران، چگونگی بحران، مهم­ترین موضع­گیری­ها در قبال بحران، پیامدهای بحران­زای بحران پرداخته می­شود:

1-3- عوامل وزمینه­های وقوع بحران

مهمترین عوامل و زمینه­های مؤثر در تسخیر سفارت امریکا را می­توان در عملکرد دولت آمریکا در قبال ملت ایران پس از حضور جدی آن کشور در زمینه­های اقتصادی، نظامی، فرهنگی و سیاسی در رژیم گذشته و سپس مقابله با انقلاب اسلامی جستجو نمود؛ مهم­ترین عوامل و زمینه­های مؤثر در اشغال لانه جاسوسی عبارتند از:

الف- دخالت­های 25 ساله آمریکا در مسائل ایران در زمان رژیم پهلوی: کودتای 28 مرداد، کمکهای نظامی و مالی به رژیم پهلوی جهت حفظ منافع آمریکا در منطقه، مقابله با احساسات و اعتقادات دینی مردم و روحانیت مذهبی به عنوان پناهگاه مردم، غارت و چپاول مواد خام کشور، حمایت از کشتار بی­رحمانه مردم انقلابی و آزادیخواه  ایران توسط رژیم شاه، تحمیل قانون ننگین کاپیتولاسیون نمونه­هایی از مداخلات خصمانه آمریکا علیه ملت ایران بود.

ب- مقابله با انقلاب اسلامی: سنگ­اندازی آمریکا در پیشرفت اهداف انقلاب از طریق تبدیل سفارت آمریکا به مرکز جاسوسی و ستاد بحران، پناه­دادن به شاه مخلوع و جنایتکار و دیگر اقدامات توطئه­آمیز آمریکا از جمله استقرار ناوگان دریائی در تنگه هرمز، صدور قطعنامه شدیداللحن 1979 سنا علیه عملکرد دادگاه­های انقلاب، ایجاد پشتوانه خبری جهت فعالیت­های ضدانقلابیون توسط رسانه­های آمریکایی و صهیونیستی و حمایت از تحرکات آنها ازجمله اقدامات مداخله جویانه آمریکا جهت مبارزه با انقلاب اسلامی بود.

ج- مواضع ومشی غیرانقلابی و سازشکارانه دولت موقت وملاقات سران دولت با مقامات آمریکایی بدون اجازه امام در الجزیره در کنار دیگر عوامل ذکر شده و پیام سرنوشت ساز و مهم امام در10/8/58 خطاب به دانش­آموزان، دانشگاهیان و طلاب و... جهت اعمال فشار و گسترش حملات علیه آمریکا و وادار نمودن آنها به استرداد شاه مخلوع (صحیفه امام، ج10، 412) زمینه­های وقوع حادثه فتح لانه جاسوسی را فراهم نمود.

2-3-1- چگونگی وقوع بحران

 مجموعه عوامل مذکور و فضای پرشور اوایل انقلاب دانشجویان را به این نتیجه رسانید که بایستی در قالب تشکل­های دانشجویی جهت حفظ انقلاب با دسیسه­های دشمن مقابله نمود و بدین­ منظور جلسات منظمی برگزار گردید. برنامه­ریزی وتصمیم­گیری در خصوص فتح لانه جاسوسی در یکی از جلسات متعدد دانشجویی که با حضور نمایندگان انجمن های اسلامی دانشگاه های پلی تکنیک، تهران، صنعتی شریف، ملی (شهیدبهشتی) صورت گرفت (ستوده،90-89) و عملیات­های شناسایی، حفاظتی منطقه عملیات، جلسات توجیهی، تهیه امکانات فرهنگی و پشتیبانی لازم جهت انجام عملیات (ابتکار، 69-68) و سازماندهی عملیات انجام پذیرفت. قبل از انجام عملیات دانشجویان مسلمان پیرو خط امام نظر امام را از نماینده امام جویا شدند که ایشان ابراز اطمینان کردند که امام با این اقدام (اشغال سفارت آمریکا) موافقت می­نمایند.

سرانجام در صبح روز 13 آبان 58، حدود 500 نفر دانشجوی سازماندهی شده به سمت سفارت آمریکا حرکت کردند و با حمله به سفارت از در و دیوارهای آن بالا رفته و با بریدن قفل و زنجیر درب ورودی وارد سفارت شدند و بدون هیچ­گونه هراسی، نیروهای مسلح آمریکایی را خلع سلاح نموده و وارد ساختمان سفارت شدند و ضمن به گروگان گرفتن نیروهای آمریکایی، موفق به کشف اسناد مهمی از جاسوسی آمریکا در ایران گردیدند (ستوده، 102). با اشغال سفارت آمریکا، دانشجویان این رویداد را به اطلاع امام رساندند و امام حمایت غیرعلنی خود را در همان روز و حمایت علنی خویش را پس از اعزام حاج سیداحمد آقا به تهران و محل حادثه و اطمینان از عدم انحراف، در روز 14 آبان اعلام نمودند. شایان ذکر است جهت حفاظت و برقراری امنیت در سفارت، واحد اطلاعات سپاه وارد عمل شد تا نیروهای فرصت طلب دست به حرکات انحرافی نزنند (ضرغامی، 12).

3-3- موضعگیری های مختلف در برابر مسأله فتح لانه جاسوسی

 ساعتی نگذشت که مسأله فتح لانه جاسوسی به عنوان مهمترین مسأله روز ایران و دنیا درآمده و موضعگیری­های متفاوتی را برانگیخت:

امام و به تبع ایشان انقلابیون پیرو خط امام، مردم ایران و شخصیت­های برجسته­ای مثل آقایان، خامنه­ای، بهشتی، رجائی و... به حمایت از این اقدام انقلابی پرداختند. در میان کشورهای خارجی نیز دولت­های سوریه، ویتنام، کوبا، کره شمالی، الجزایر، لبنان و لیبی از این اقدام علیه آمریکای جنایتکار حمایت کردند (درویشی، 110). حمایت برخی از ایرانیان مقیم اروپا و برخی از آمریکایی­ها و انگلیسی­های مقیم تهران از این اقدام، نیز جالب توجه بود (روزنامه اطلاعات،3/9/58).

بازرگان رئیس دولت موقت و دیگر اعضای آن دولت که مشی سازش­کارانه آنان با آمریکا در وقوع این حادثه بی­تأثیر نبود این رویداد را محکوم نمودند و در واکنش به آن استعفا کردند که مورد پذیرش امام واقع شد. موضعگیری­های خارجی در قبال این رویداد عمدتاً مخالفت­آمیز بود که در رأس آنان آمریکا، سلسله اقدامات گسترده­ای با همراهی سازمان­ها و دولت­های بین­المللی جهت حل این ماجرا علیه نظام ایران انجام دادند.

علاوه بر موضعگیری­های مثبت ومنفی، موضعگیری­های دوگانه­ای نیز از سوی برخی عناصر داخلی و کشورهای خارجی صورت گرفت؛ عناصری که فقط به نفع و قدرت خویش می­اندیشیدند و قصد بهره­برداری از این بحران به نفع خویش را داشتند. بنی­صدر و برخی از گروه­های سیاسی مثل جاما، حزب توده، حزب ملت و گروه­های مارکسیستی و... در داخل (سمیعی، 71) و دولت شوروی در خارج، از آن جمله­اند و همراهی شوروی در قطعنامه 457 شورای امنیت علیه ایران وعده همراهی آن دولت با آمریکا در تحریم اقتصادی ایران حکایت از مواضع دوگانه این دولت داشت (برژینسکی، 77).

3-4- پیامدهای بحران­زای بحران

اقدام انقلابی دانشجویان در تسخیر سفارت آمریکا، پیامدهای مختلفی در عرصه داخلی و خارجی داشت که خود می­توانست به بحرانی دیگر در نظام جمهوری اسلامی مبدل شود ولی با درایت امام و هوشیاری مردم این تهدیدات به فرصتی برای نظام مبدل شد. مهم­ترین این تهدیدات عبارتند از:

کناره­گیری دولت موقت: کناره­گیری دولت موقت در یک انقلاب نوپا در شرایط بحرانی در اعتراض به اقدام دانشجویان می­توانست زمینه بحران دیگری باشد که با درایت امام این امر به فرصتی به نفع نظام تبدیل شد.

صدور قطعنامه 457 شورای امنیت علیه ایران: قطعنامه 457 شورای امنیت علیه ایران که در 10/9/58 با درخواست آمریکا به اتفاق آراء تصویب شد واثر مخربی در افکار عمومی دنیا (دولت­ها و ملت­ها) نسبت به ایران داشت ولی در داخل با مدیریت امام، منجر به بالاتر شدن تب و شور انقلابی گردید.

محکومیت ایران در دادگاه لاهه: دادگاه لاهه با شکایت آمریکا در 24/9/58، ایران را محکوم نمود و دستور آزادی گروگان­ها را صادر کرد ولی شورای انقلاب با صدور بیانیه­ای، رأی دیوان لاهه را محکوم نموده و مسأله گروگان­ها را مسأله­ای داخلی عنوان کرد (رضوی، 407).

تحریم اقتصادی: آمریکا و هم­پیمانانش اقدامات متعددی را جهت اعمال فشارهای اقتصادی به ایران انجام دادند از جمله تلاش در جهت تصویب قطعنامه تحریم اقتصادی ایران در شورای امنیت که با ناکامی مواجه شد. بلوکه کردن اموال و دارائی­های ایران در آمریکا، ممنوعیت ارسال قطعات یدکی و تسلیحات به ایران و ممنوعیت واردات نفت از ایران توسط شرکت­های آمریکائی، مسدود نمودن حساب­های بانکی ایران در بانک­های خارجی، ممنوعیت کلیه مبادلات ارزی توسط بانک­های آمریکایی، همراه­کردن برخی کشورهای اروپایی و ژاپن در اعمال تحریم­های اقتصادی علیه ایران و... ( واعظی، 64-63).

حمله نظامی به ایران (واقعه طبس): آمریکا پس از واقعه تسخیر، با مطرح کردن محاصره اقتصادی در پی القاء این فکر بود که آمریکا قصد حمله نظامی به ایران را ندارد ولی یک ماه پس از فتح لانه جاسوسی، مرحله آماده­سازی کماندوهای آمریکایی در آمریکا و مصر به مدت پنج ماه انجام شد و سپس در چهارم اردیبهشت 59 تعداد شش فروند هواپیمای130-c  و نود کماندوی آموزش دیده راهی ایران شدند تا به همراه 80 هلی کوپتر راهی طبس گردند که در آنجا گرفتار طوفان شن شدند و در انجام عملیات ناکام ماندند. امام در واکنش به این عملیات، آن را موافق با حساب­های معنوی خواندند (صحیفه نور، ج12، 457).

کودتای نظامی نوژه: هرچند طرح این کودتا  قبل از واقعه تسخیر در دستور کار دولت مردان آمریکایی قرار داشت ولی واقعه تسخیر، آمریکا را در انجام این عملیات مصمم نمود. ستاد فرماندهی کودتا، متشکل از عناصر سیاسی و نظامی رژیم گذشته بود آنان قصد داشتند تا اهداف و مراکز مهمی در تهران از جمله بیت امام، فرودگاه مهرآباد، نخست­وزیری، ستادمرکزی سپاه و کمیته­های انقلاب اسلامی، پادگان ولی عصر و امام حسین(ع) و... را هدف بمباران قرار داده و با اشغال مراکز مهمی چون صداوسیما، ستاد ارتش، پادگان قصر و جمشیدیه و... عملاً حکومت را سرنگون نمایند. این طرح به وسیله یک خلبان وطن دوست و مؤمن افشا شد و خنثی گردید. برخورد امام با این جریان  در کمال آرامش و خونسردی صورت گرفت (اهوازی،1385، 136).

تشویق عراق در شروع جنگ علیه ایران: هرچند عراق به دلایل مختلف تاریخی، ایدئولوژیکی، جغرافیائی،حقوقی وسیاسی آغازگر جنگ هشت ساله علیه ایران بود ولی آمریکا در این میان نقش مؤثری را در تحریک صدام علیه ایران ایفا نمود و اقدامات متعددی را در این خصوص انجام داد (رک به حبیبی،1382،131). آمریکا جنگ علیه ایران را موجب تضعیف ایران می­دانست و آنان می­توانستند از این ضعف به نفع آزادی گروگان­ها بهره­برداری کنند (شاه علی،1385، 295). هرچند شروع جنگ حل بحران را شتاب بخشید ولی نتایج معادلات با درایت امام به ضرر آمریکا و به نفع ایران رقم خورد و آمریکا به خواسته­های خود نرسید.

دیگر اقدامات آمریکا: مذاکره با دولت موقت، اعزام دبیرکل سازمان ملل متحد به ایران جهت متقاعدسازی ایران در آزادی گروگان­ها، اخراج شاه از آمریکا، نامه ماسکی وزیر خارجه آمریکا به شهید رجایی، تشکیل کمیسیون تحقیق، قطع روابط سیاسی با ایران و... از جمله اقدامات و فشارهای سیاسی آمریکا جهت حل معضل گروگان­گیری بود که با مدیریت امام آمریکا به اهداف خود نرسید.

4-بررسی الگوی مدیریت بحران سیاسی امام

وقوع بحران تسخیر لانه جاسوسی و پیامدهای بحران­زای آن می­توانست در سال­های آغازین حیات نظام اسلامی، تهدیدی جدی برای نظام و انقلاب باشد که با مدیریت امام این تهدید به فرصتی جهت تثبیت و تقویت انقلاب مبدل شد و پروژه استبداد ستیزی امام با استکبار ستیزی به کمال خود رسید. بررسی نحوه مدیریت امام مانند دیگر الگوهای مدیریت بحران در سه مرحله قبل وحین و بعد از بحران صورت می­گیرد.

1-4- مدیریت قبل از بحران

مهم­ترین اصل در این مرحله برنامه­ریزی است که در دو صورت محقق می­گردد:

1-1-4- طراحی جامعه امن

 در این مرحله امام در مقام پیشگیری از بحران به طراحی و معماری یک جامعه امن که در برابر انواع بحران­ها مقاوم بوده و استعداد صیانت از ذات و خود تداوم­دهندگی مطلوبی را داشته باشد پرداختند. مهم­ترین اقدام امام در این حوزه تأسیس نهادهای مؤثر از قبیل شورای انقلاب، سپاه پاسداران، جهاد سازندگی و... بود که همگی نقش مهمی در اداره بحران­ها از جمله تسخیر لانه جاسوسی داشتند.

اصلاح نهادهایی چون دانشگاه­ها، صدا وسیما، مطبوعات، نیروی انتظامی، ارتش و... با رویکرد ساختاری و انسانی که رکن مهمی در برقراری پایه­های امنیت در جامعه محسوب می­شوند و نقش مؤثری را در فرآیند مدیریت بحران ایفا نمودند. ایجاد امنیت فکری، ایدئولوژیک، مرزی و داخلی و... که از جمله کارکردهای نهادهای اصلاح شده امام بودند.

2-1-4- تهیه برنامه برای مقابله با بحران های احتمالی

 در این مرحله امام به نکات مهمی توجه نمودند:

    الف) شناخت عوامل بحران­زا از جمله آمریکا به عنوان دشمن درجه اول انقلاب و نظام اسلامی و اعلام خطر نمودن نسبت به دخالت­های غیرقانونی آن کشور قبل و بعد از انقلاب. امام که بارها خطر آمریکا را به عنوان عامل اصلی بحران­ها در ایران و جهان اسلام گوشزد نموده بودند در پیامی تاریخی در10/8/58 موجب تحریک و تهییج احساسات انقلابی دانشجویان گردیده که منجر به تسخیر لانه جاسوسی گردید.

    ب) شناخت قشر دانشگاهی جامعه به عنوان کانون ضد بحران و بهره­گیری از شعور و درک عمیق آنها از مسائل جهانی و منافع ملی و شور و حرارت انقلابی آنان که پیام امام در دهم آبان­ماه خطاب به آنان صادر شد.

    ج) دعوت از مردم جهت حمایت از اقدامات انقلابی دانشجویان در پیام دهم آبان­ماه حکایت از ایمان و اعتماد امام به مشارکت مردمی و نقش مؤثر آنان به عنوان ضلع دیگر کانون ضد بحران دارد.

    د) تشکیل شورای انقلاب به عنوان گروه مدیریت بحران که نقش مؤثری را در اداره انقلاب و بحران تسخیر در کنار امام ایفا نموده و با استعفای دولت موقت تبدبل به مهم­ترین مرکز تصمیم­گیری گردید.

2-4- مدیریت حین بحران

در این مرحله که 444 روز به طول انجامید امام با بهره­گیری از عناصر و ارکان مدیریتی قدرت سازماندهی، هدایت، کنترل و تصمیم­گیری موفق به مدیریت بحران گردیدند.

1-2-4- سازماندهی

 امام از همان ابتدای تسخیر لانه جاسوسی از حرکت سازمان یافته دانشجویان حمایت کردند و آن را انقلاب دوم و تکمیل کننده انقلاب اول نامیدند (صحیفه نور، ج10، 140). توجه به نکات ذیل در سازماندهی مورد توجه امام قرار داشت:

الف) با استعفای دولت موقت، سکان اداره انقلاب از دست عناصر لیبرال و منحرف خارج و در اختیار نیروهای صالح و پاک و انقلابی قرار گرفت.

ب) علی­رغم قدرت و نفوذ شخصیتی امام و قدرت بالای ایشان در تصمیم­گیری، امام استقرار نهادهای قانونی از جمله مجلس را تنها راه حل مشکل بحران می­دانستند و از طرفی با شروع جنگ ایران و عراق به عنوان یکی از پیامدهای بحران­زای تسخیر لانه جاسوسی، در پیامی سیاست­های دفاعی انقلاب را در جنگ تبیین نموده و لزوم تقسیم کار و عدم دخالت نهادهای غیرمسئول را  در امور خواستار شدند (صحیفه نور،ج13، 94).

ج) امام از همه اقشار خواستند ضمن حمایت از اقدام انقلابی دانشجویان، برای مقابله با توطئه های آمریکا بسیج شوند و از هیچ قدرتی نهراسند (همان، 10، 153). تشکیل بسیج بیست میلیونی در 5/9/58 در پاسخ به تهدیدات نظامی کارتر صورت گرفت.

د) خدامحوری ونهراسیدن از قدرت دشمن در عملکرد امام در مواجهه با تحریم اقتصادی، واقعة نافرجام طبس، کودتای نوژه و... مشهود است.

ه) امام شورای امنیت، دادگاه لاهه و هر نهاد بین­المللی که تحت نفوذ مستقیم آمریکا باشد را غیرصالح می­دانستند و اعتمادی به نهادهای نزدیک با عامل بحران نداشتند لذا برای اقدامات و تصمیمات آن نهادها، ارزشی قائل نبودند (همان، 240).

و) امام با هوشیاری تحریم اقتصادی را حربه ناکارآمد دانسته و از آن جهت خودکفائی فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بهره ­بردند (صحیفه نور، ج11، 50) و در برابر قطع روابط سیاسی آمریکا با ایران نیز آن را به فال نیک گرفته و در راستای مصالح انقلاب و نظام و مردم دانستند (صحیفه نور، ج12، 237-233).

ی) لزوم وحدت رویه میان مسؤولان و سازمان انقلابی بحران را امام مورد توجه قرار می­دادند به عنوان مثال اختلاف بنی صدر و رجائی پس از بیانیه الجزایر که در پایان بحران به اوج خود رسیده بود؛ امام از رجائی خواست تا در برابر تخریب­های بنی­صدر بخاطر مصلحت و حفظ وحدت و جلوگیری از تنش و ناامنی و تعمیق شکاف­های داخلی سکوت کند (درویشی،1385،146).

2-2-4- هدایت ورهبری

 یکی از مهم­ترین ابزارهای شناخت، حرکت­های دیپلماتیک در خلال بحران است که ممکن است به صورت ارعابی یا سازشی و یا ترکیبی از هر دو صورت گیرد (کاظمی،1372، 449). امام در جریان هدایت بحران از هر سه شیوه استفاده نمودند، شیوه ارعابی که نتیجه آن تصاعد و تداوم بحران بود و شیوه سازشی و ترکیبی از هر دو شیوه که منجر به تعادل بحران گردید. لذا هدایت بحران توسط امام در قالب سه نوع رفتار قابل بررسی است:

الف- تصاعد بحران: بخشی از اقدامات امام در جریان بحران منجر به گسترش و تصاعد بحران گردید که مهم­ترین آن حمایت قاطعانه امام از اقدام دانشجویان در فتح لانه جاسوسی به عنوان انقلاب دوم بود و وجود چنین رویدادی در فضای ناآرام و ملتهب آن برهه از انقلاب زمینه افزایش بحران را فراهم می­نمود. تحقیر آمریکا و این که آمریکا هیچ غلطی نمی­تواند بکند (صحیفه نور، ج10، 149) منجر به خشم سران کاخ سفید و اعمال اقدامات تشدیدکنندة بحران از جمله تحریم­ها و فشارهای مختلف گردید.

ب- تداوم بحران: روحیه تهاجمی امام در برخورد با آمریکا منجر به تداوم بحران گردید. ریشة این تداوم در روحیه مقاومت­گرائی امام در برابر اقدامات خصمانه آمریکا بود. شهادت طلبی یکی دیگر از شاخصه­هایی است که نهراسیدن از دشمن و درگیری با آن را موجب شده  و منجر به تداوم بحران می­گردد. امام بارها نسبت به وجود فرهنگ شهادت و روحیة شهادت­طلبی در خود و ملت در برابر اقدامات آمریکا تأکید می­نمودند (صحیفه نور، ج10، 225 و ج12، 268).

بهره­گیری امام از تکنیک افزایش اعتبار و ترساندن آمریکا که اگر آمریکا بخواهد دست به کارهای ابلهانه مثل حمله نظامی به طبس بزند کنترل جوان­های غیور ایرانی مشکل است (همان، 12، 58) همچنین هشدار و اخطارهای شدید به دولت آمریکا و کارتر، تهدید و اولتیماتوم همگی در تداوم بحران مؤثر بودند.

تلاش امام جهت ساختارشکنی در نظم جهانی و ایجاد یک نظم جدید مبتنی بر عدل و دفع ظلم و ستم و استکبار از جمله اقدامات امام بود که با واکنش نظام جهانی روبرو گشته و منجر به تداوم بحران می­گردید (همان، ج11، 160).

ج- تعادل بحران: امام بیش از آن که به دنبال تصاعد و تداوم بحران باشند در درجه اول در پی حل و فصل بودند لذا هدایت بحران توسط امام مبتنی بر تعادل بحران نیز بوده است. حال به نمونه رفتارهای امام در این مورد اشاره می­شود:

ü        اعلام پیش شرط­های ایران جهت آزادی گروگان­ها و حل بحران در سخنرانی­ها و مصاحبه­های متعدد (احمدی، 1381، 148) .

ü        دستور آزادی سیاه­پوستان و زنان آمریکایی به شرط این که جاسوسی آنها ثابت نشده باشد (صحیفه نور،11، 54).

ü        اعلام این که اسلام دین سلم، دوستی و محبت است و از همة جنگ­ها گریزان است (صحیفه نور، 11، 81). در برابر تبلیغات دشمن که سعی می­نمود چهره­ای خشن و جنگ­طلب از انقلاب اسلامی ایران در اذهان جهانی به تصویر بکشد.

ü                تأکید امام بر ضرورت حفظ روابط سیاسی با همة کشورها در دوران بحران (همان،35).

ü        تمایز بین دولت جنایتکار با ملت باوجدان آمریکا (همان، ج10، 253).

ü        تحریک افکار عمومی دنیا برای بازدارندگی در برابر حمله آمریکا (همان،225).

ü        دعوت از هیأت مستقل بین­المللی جهت دیدار با گروگان­ها علی­رغم اقدامات یک­جانبه­گرایانه آمریکا و نظام جهانی تحت نفوذ آمریکا (همان، 11، 229).

ü        دستور آزادی گروگان بیمار که بیانگر حس انساندوستی و رأفت اسلامی نسبت به بیماران بوده و همچنین احتمال مرگ بیمار منجر به بهره­برداری­های سوء آمریکا می­گردید که زمینه تشدید بحران را فراهم می­نمود.

ü        دستور حل مسأله به وسیلة مجلس و نمایندگان مردم به عنوان یک نهاد قانونی و مردمی از سوی امام در نهایت منجر به حل بحران گردید.

3-2-4- کنترل ونظارت

 با توجه به اهمیت موضوع بحران، امام به طرق مختلف بر امور بحران نظارت داشتند:

ü        پیگیری شخصی و مستقیم از طریق اخبار تلفنی و ملاقات با افراد و دانشجویان و دخالت مستقیم در امور جهت عدم انحراف آنان از مسیر اصلی. مطالعه و اصلاح بیانیه­های دانشجویان قبل از انتشار از جمله این اقدامات بود.

ü        دستور به رسانه­های جمعی ازجمله صداوسیما و مطبوعات جهت در اولویت قرار دادن اخبار و اطلاعات مربوط به قضایای لانه جاسوسی؛

ü        اعزام حاج سید احمد خمینی به تهران و بازدید از محل وقوع بحران و دیدار با دانشجویان و گروگان­ها؛

ü        دستور امام در خصوص عدم ملاقات اعضای شورای انقلاب با نمایندگان اعزامی آمریکا و عدم اجازه به بنی­صدر جهت شرکت در جلسه شورای امنیت و تلاش جهت حل اختلاف میان اعضای شورای انقلاب؛

ü        محدود نمودن اهداف و جلوگیری از اشغال دیگر سفارتخانه­ها توسط عناصر منافق و سودجو و منحرف؛

ü        امام با مطرح نمودن پیش شرط­ها در خصوص آزادی گروگان­ها نگذاشتند بحران با مطرح شدن خواسته­های زیادی از کنترل خارج شود.

4-2-4- تصمیم گیری

این اصل که یکی از مهم­ترین اصول در مدیریت بحران امام است به صورت­های ذیل محقق گردید:

با اشغال سفارت، وجود دوگانگی میان مراکز تصمیم­گیری، اعلام موضع صریح را مشکل می­نمود که امام در این شرایط فقدان تصمیم­گیری، با اعلام موضع رسمی و صریح، شرایط امکان تصمیم­گیری را فراهم نمودند.

خدامحوری و عدم تکیه به قدرت­های خارجی از جمله شوروی در تصمیم­گیری امام مؤثر بود.

شجاعت، سرعت، دقت، قاطعیت و قانون­محوری در تصمیم­گیری­های امام در مواجهه با این بحران مشهود بود.

امام با طولانی­نمودن مدت بحران سعی نمودند تا اهداف مورد نظر انقلاب از جمله استقرار نهادهای قانونی مثل دولت و مجلس در عرصة داخلی و شکستن بت آمریکا و تحقیر آن در عرصه جهانی تحقق یابد.

3-4- مدیریت بعد از بحران

با پایان یافتن بحران و عادی­شدن شرایط، امام اقدامات پیشگیرانه جهت مبارزه با بحران­های احتمالی آینده را مدنظر قرار می­دادند. لذا بدلیل اهتمام جدی نسبت به مراحل قبل و حین بحران در الگوی مدیریت بحران امام، در این مرحله اقدامات خاصی صورت نمی­گیرد که معطوف به اقدامات اصلاحی و بازسازی خرابی­های گذشته باشد چرا که الگوهایی نظیر تقدیرگرا که رویکردی انفعالی و واکنشی دارند در این مرحله فعالیت بیشتری را می­طلبند ولی الگوی امام که مبتنی بر اقدامات فعال پیشگیرانه و تعادل بحران است در این مرحله، فعالیت عمده­ای را نمی­طلبد.

5- جمع بندی ونتیجه گیری

از آنجایی که بحران تسخیر لانه جاسوسی وگروگان­های آمریکایی در سال 1979 م به عنوان یکی از بحران­های بزرگ نه تنها میان دو کشور ایران و آمریکا بلکه به صورت یک بحران بین­المللی درآمده بود و تبعات بسیار زیادی در سطح منطقه و بین­المللی برجای گذاشت به عنوان مطالعه موردی در خصوص الگوی مدیریت بحران سیاسی امام خمینی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفت و منجر به استخراج الگوی جدیدی از مدیریت بحران گردید.

 این الگو در سه مرحله اساسی (قبل از بحران، حین بحران و بعد از بحران) دارای عناصر مهمی است: در مرحله مدیریت قبل از بحران، برنامه­ریزی به عنوان اولین رکن مطرح می­شود. طراحی جامعه امن از طریق اصلاح و تأسیس نهادها، تهیه برنامه برای مقابله با بحران­های احتمالی شامل شناخت عامل بحران و کانون­های ضد بحران و پتانسیل آنها، طراحی اقدامات جهت کنترل وضعیت بحرانی و استفاده از تکنیک افزایش اعتبار، بهره­گیری از مشاوران متعهد و معتمد، تشکیل تیم مدیریت بحران، مورد توجه امام در الگوی مدیریت بحران سیاسی هستند.

در مرحله مدیریت حین بحران، اولین اصل، سازماندهی است که شامل قاطعیت، وحدت­محوری، خدامحوری، بسیج مردمی، عدم رسمیت نهادهای منتسب به عامل بحران (شورای امنیت و دادگاه لاهه) و تبدیل تهدیدات به فرصت­ها می­باشد.

دومین اصل در مرحله حین بحران هدایت و رهبری است. در این مرحله امام از ترکیب سه استراتژی مهم در هدایت بحران بهره می­گیرند:

1- تصاعد بحران: حمایت قاطعانه از کانون­های ضد بحران (دانشجویان) و انگیزش مردمی جهت حمایت از آنها، که این اقدامات منجر به اوج­گیری بحران می­گردد.

2- تداوم بحران: آرمان شهادت طلبی، مقابله با تهاجمات و تلاش در جهت ایجاد نظم در روابط بین­الملل، مهم­ترین خط مشی­های امام در جهت تداوم بحران و مقهورسازی عامل بحران (آمریکا) در تعامل با ایران بوده است.

 3- تعادل بحران: اعلام پیش شرط­ها جهت حل بحران، اقدامات اساسی جهت فروکش نمودن بحران، ضرورت حفظ روابط سیاسی با دیگر کشورها در دوران بحران، تحریک افکار عمومی دنیا جهت بازدارندگی حملات عامل بحران (آمریکا)، دستور حل مسأله بحران از مجاری قانونی به عنوان مهم­ترین فعالیت­ها و تاکتیک­ها جهت پیشگیری از روندهای تشدیدکننده و بی­تعادل نمودن و جلوگیری از گسترش بحران صورت گرفت.

کنترل و نظارت سومین عنصراساسی در مرحله حین بحران است. در این مرحله امام به طور مستقیم و غیر مستقیم در جریان بحران قرار می­گرفتند و ضمن کنترل عملکرد عوامل دست اندر کار بحران، با محدودنمودن اهداف، از هرگونه انحراف در مسیر اهداف اصلی مدیریت بحران جلوگیری می­نمودند.

تصمیم­گیری دیگر اصل مهم در مدیریت بحران امام می­باشد که طی آن امام با اتکا به خدا و عدم توجه و اتکا به نیروهای ابرقدرت خارجی، سریع، قاطع، دقیق، صریح و با مدیریت زمان نسبت به تصمیم­گیری اقدام می­نمودند در عین این که مجاری قانونی را به عنوان فصل الخطاب تصمیمات معین کردند. طولانی بودن زمان تصمیم جهت کسب اهداف منظوره (تشکیل نظام از طریق استقرار نهادهای قانونی و تحقیر و پایکوبی عامل بحران (آمریکا )) از عناصر مهم تصمیم­گیری امام بود.

مدیریت بعد از بحران امام در شرایط عادی، پیگیری، تداوم و تثبیت برنامه­ها و اقدامات پیشگیرانه از وقوع بحران­های آتی بود تا سیاست مورد نظر در بستر الگوی مدیریتی ایشان جریانی مطلوب یابد.

ü    در پایان لازم است به مهم­ترین جنبه نو بودن این الگو و به عبارتی دیگر نقاط افتراق آن با دیگر الگوها اشاره شود: در الگوی مدیریت بحران امام، توجه به برنامه­ریزی و طراحی جامعه امن که منجر به مقاوم بودن در برابر بحران­ها گردد و استعداد صیانت از ذات و خود تداوم­دهندگی مطلوبی داشته باشد در نهایت درجه ممکن صورت می گیرد در حالی که در الگوهای دیگر توجه به آن از قوت کمتری برخوردار است.

ü    توجه توأمان به تعهد انسانی و دینی و تخصص علمی و کاربردی از تمایزات اساسی الگوی مدیریت بحران امام با الگوهای رایج است.

ü        عنایت جدی به سازماندهی مردمی و عمومی قبل از بحران از ویژگی­های در خور توجه الگوی امام است.

ü    قدرت اجتماع اضداد از ویژگی­های منحصر به فرد الگوی امام است مثل جمع سرعت و دقت، قاطعیت و قانون­مداری در تصمیم­گیری، آرمان گرایی و محدودیت در اهداف.

ü    استفاده از پتانسیل، شرایط و امکانات و تاکتیک و عناصر لازم مدیریتی در قبل و حین بحران در الگوی امام موجب می­گردد مشکلات و هزینه­های بعد از بحران به شدت کاهش یافته و مدیریت بعد از بحران به مدیریت در شرایط عادی تبدیل گردد.

ü    توجه به کنترل و نظارت بر جریان بحران و عملکرد عوامل دست اندرکار بحران به نحو چشمگیری در الگوی مدیریت بحران امام محسوس است.

ü    استفاده از الگوی ترکیب تصاعد بحران، تداوم بحران و تعادل بحران با تأکید بر تعادل بحران در مرحله هدایت بحران از ویژگی های ممتاز الگوی مدیریت بحران امام است.

ü    تکیه همه جانبه و فراگیر به نیروی معنوی و خداوند به عنوان منبع اصلی قدرت و عدم تکیه به ابرقدرت­های مادی در تصمیم­گیری­ها یکی از بارزترین نقاط افتراق الگوی امام با دیگر الگوهاست.