بررسی تطبیقی تحلیل «خلق افعال عباد» در کلام ماتریدیه و دیوبندیه

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه مذاهب کلامی دانشگاه ادیان و مذاهب

2 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی

چکیده

دیوبندیه مکتبی است که از درون مذهب کلامی ماتریدیه برخاسته و ادعای پیروی از کلام ماتریدیه، مهم­ترین شاخصه کلامی دیوبندیه است؛ اما این مدعا در تطبیق مباحث کلامی دچار تزلزل­هایی شده است. تطبیق آرای این دو مکتب در تحلیل مبحث کلامی «خلق افعال عباد» نشان می­دهد که دیوبندیه در برخی مسائل، دیدگاه متفاوتی اختیار کرده است، که این مغایرت­ها به مبنای دیوبندیان در مخالفت با هر معنای دارای شائبه شرک و بدعت باز می­گردد. در پاسخ به پرسش از میزان تحول دیوبندیه در موضوع تحقیق، این نتیجه حاصل شد که دیوبندیان همچون ماتریدی­ها، به تفکیک «خلق» و «کسب» در تحلیل «افعال بندگان» قائل­اند؛ اما در نوع دیدگاه در باب «کسب» متفاوت می­اندیشند. ماتریدیان به انتساب حقیقی افعال به دو قادر قائل­اند، اما دیوبندی­ها ضمن تأکید بر فاعلیت مطلق خداوند، از اطلاق فاعلیت بر بندگان پرهیز دارند و تأثیرگذاری بندگان را فقط به عنوان سبب ظاهری می­پذیرند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of "Creation of Servant’s Actions" in the Words of Maturidism and Deobandism

نویسندگان [English]

  • Mahdi Farmanian 1
  • muhammad allah nia 2
1 Associate professor of theology – University of Religion and Denominations
2 Assistant professor of Islamic theology – Shahid Mahallati Higher Education Institution
چکیده [English]

Deobandism is known to be an inter-religious theological school that arose from Maturidism and the claim that it follows the words Maturidism is the most important characteristic of Deobandism, but this claim has been undermined with regards to collation of theological matters. The collation of ideas of these two schools regarding the issue of creation of servant’s actions indicates that Deobandism has different viewpoints regarding some matters which could be traced back to principles of Deobandians with respect to any sort of meaning with polytheism and original creation. In response to the question concerning the degree of transition of Deobandism on the subject of the present investigation, it was concluded that Deobandians believe in the distinction between creature and acquisition, kasb, in the analysis of creatures deeds just like Maturidians. However they think differently regarding their viewpoint on acquisition. Maturidians believe in the attribution of actions to two agents but Deobandians emphasize on absolute agency of God and avoid applying it to humans and consider their influence as superficial.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Servant’s Actions
  • Deobandism
  • Maturidism
  • Acquisition
  • Causality
-                      قرآن کریم.
-                      ابن کمال باشا (1432)، مسائل الاختلاف بین الاشاعرة والماتریدیة، شرح: سعید عبداللطیف فودة، بی­جا: دار الفتح للدراسات والنشر، الطبعة الثانیة.
-                      ابوزهره، محمد (1996)، تاریخ المذاهب الاسلامیة فی السیاسة والعقائد و تاریخ المذاهب الفقهیة، قاهره: دار الفکر العربی.
-                      احسن گیلانی، سید مناظر (1384)، سیری در زندگی حضرت امام مولوی محمد قاسم نانوتوی، ترجمه: صلاح­الدین شهنوازی (ترجمه و تلخیص کتاب سه­جلدی «سوانح قاسمی»)، زاهدان: صدیقی.
-                      البَزدَوِی، محمد بن محمد (1383)، اصول الدین، حققه و قدم له هانز بیترلنیس، قاهره: دار احیاء الکتب العربیة.
-                      البیاضی، کمال الدین (1368)، إشارات المرام من عبارات الإمام، تحقیق: یوسف عبدالرزاق، تقدیم الکوثری، مصر: شرکة مکتبة مصطفی البانی الحلبی.
-                      التفتازانی، مسعود بن عمر (1407)، شرح العقائد النسفیة، حققه و علقه علیه: محمد عرفان درویش، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
-                      تهانوی، اشرفعلی (1386)، زیور بهشت، ترجمه: محمدامین حسین­بُر، تربت­جام: احمدجام، ج1.
-                      الجسر الطرابلسی، حسین بن محمد (1373)، مختصر من کتاب الحصون الحمیدیة للمحافظة علی العقائد الاسلامیة، تهذیب من نجم الدین محمد الدرکانی، زاهدان: صدیقی.
-                      جلالی، سید لطف­الله (1388)، «باورهای کلامی ماتریدیان»، در: فرمانیان، مهدی، مجموعه مقالات فرق تسنن، قم: نشر ادیان، چاپ سوم.
-                      ـــــــــــــــــــ (1390)، تاریخ و عقاید ماتریدیه، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
-                      دار الندوة العالمیة للطباعة والنشر والتوزیع (1418)، الموسوعة المسیرة فی الادیان والمذاهب والاحزاب المعاصرة، اشراف و تخطیط و مراجعه: د. مانع بن الحمّاد الجهنی، ریاض: الندوة العالمیة للشباب الاسلامی، الطبعة الثالثة، ج1.
-                      دهلوی، احمد شاه ولی الله عبدالرحیم (1381)، حجة الله البالغة، ترجمه: مولوی سید محمد یوسف حسین­پور، تربت جام: شیخ الاسلام احمد جام، ج1.
-                      دهلوی، کفایت­الله (1378)، تعلیم الاسلام، ترجمه: ابوالحسین عبدالمجید مرادزهی خاشی، زاهدان: صدیقی، چاپ سوم.
-                      زبیدی، مرتضی (1409)، اتحاف السادة المتقین بشرح اسرار احیاء علوم الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج2.
-                      السبحانی، جعفر (1411)، بحوث فی الملل والنحل، دراسة موضوعیة مقارنة للمذاهب الاسلامیة، بیروت: الدار الاسلامیة، الطبعة الثانیة، ج3.
-                      السمرقندی، نصر بن محمد (1418/1997)، تفسیر السمرقندی: المسمی بحر العلوم، بیروت: دار الفکر، ج2.
-                      سهارنپوری، خلیل احمد (1983)، المهند علی المفند یعنی عقائد علماء اهل سنت دیوبند، باضافة عقائد اهل السنة والجماعة، از سید عبدالشکور ترندی، لاهور: المطبعة العربیة.
-                      سید طالب الرحمن (1415/1995)، أبی أسامة، الدیوبندیه تعریفها-عقائدها، هذّبه و زاد فیه: أبوحسّان الأنصاری، پاکستان: دار الکتاب والسنّة.
-                      صابونی، نورالدین (1348)، البدایة من الکفایة، حققه و قدم له: فتح الله خلیف، قاهره: دار المعارف بمصر.
-                      طاش کبری­زاده، احمد بن مصطفی (1993)، مفتاح السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم، قاهره: العربی، ج2.
-                      طیب، محمد (2009)، علماء دیوبند، عقیدة و منهجا (علماء دیوبند: اتجاهم الدینی و مزاجهم المذهبی)، تعریب نور عالم خلیل الامینی، هند: دار العلوم ـ جامعة الاسلامیة، الطبعة الثانیة.
-                      عبدالقادر، شیخ ابراهیم (1388)، درخشش هدایت و ایمان، ترجمه: فیروز (فاروق) احمدی، تهران: صدیقی.
-                      العثمانی المظهری، محمد ثناء الله (بی­تا)، تفسیر المظهری، وضع حواشیه: إبراهیم شمس الدین، پاکستان ـ محله جنگی پیشاور: مکتبة فریدیة، ج2.
-                      عثمانی، شبیر أحمد (1389)، تفسیر کابلی: از دیدگاه اهل سنت، ترجمه و تفسیر: محمود حسن دیوبندی، پاکستان-پیشاور: المکتبة الحقانیة، ج1.
-                      فرمانیان، مهدی (1388)، «دیوبندیه، بریلویه و رابطه آنها با وهابیت»، در: فرق تسنن: مجموعه مقالات، قم: ادیان.
-                      القاری، علی بن محمد (1432)، ضوء المعالی شرح بدء الأمالی، تحقیق و تعلیق: خلدون علی زین الدین، بی جا: دار البیروتی.
-                      قاری، ملاعلی (1417)، شرح الفقه الاکبر، تحقیق: م. الشعار، بیروت: دار النفائس.
-                      قنبرزهی، خدانظر (1385)، فتاوی دار العلوم زاهدان، یعنی محمود الفتاوی، تألیف خدانظر، زیر نظر عبدالحمید، زاهدان: صدیقی، چاپ پنجم، ج3.
-                      کردعلی، محمد (1434)، خطط الشام، دمشق: دار النوادر، ج6.
-                      الکوثری، محمد زاهد (1430)، مقالات الکوثری، القاهره: دار السلام للطباعة والنشر والتوزیع والترجمة، الطبعة الثالثة.
-                      الکوثری، محمد زاهد؛ والآخرون (2009)، العقیدة و علم الکلام من أعمال الإمام زاهد الکوثری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
-                      اللامشی الحنفی الماتریدی، محمود بن زید(1995)، التمهید القواعد التوحید، حققه: عبدالمجید ترکی، بیروت: دار القرب الاسلامی.
-                      الماتریدی، ابی منصور (بی­تا)، التوحید، حققه و قدم له: فتح الله خلیف، اسکندریه: دار الجامعات المصریة، دار الجامعات المحمدیة.
-                      ملاموسی میبدی، علی (1394)، دیوبندیه، زیر نظر: مهدی فرمانیان، قم: دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (ع).
-                      ملازهی (سربازی)، محمد عمر (1385)، فتاوای منبع العلوم، سرباز: مدرسه دینی منبع العلوم کوهون.
-                      میربلوچ یوسفی توحیدی، نعمت­الله (1390)، نغمه­های توحیدی از بیانات ارزشمند و نصایح سودمند، تهیه و تنظیم: مولوی عبدالجلیل براهویی زاهدی، مشهد: ایران آزاد، ج3.
-                      نانوتوی، محمد قاسم (1432)، ردود علی اعتراضات موجّهة الی الاسلام، تعریب: محمد ساجد قاسمی، الهند: اکادیمیة شیخ الهند، الجامعة الاسلامیة دار العلوم، دیوبند.
-                      نسفی سمرقندی، نجم الدین عمر بن محمد (1392)، عقاید نَسفیه، شرح: سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی، ترجمه و توضیح: علی­اصغر حلبی، تهران: زوّار.
-                      النسفی، ابومعین میمون بن محمد بن مکحول (1426/2005)، بحر الکلام: یبحث فی بعض الفرق الإسلامیة والرد علیها من الکتاب السُنة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
-                      ـــــــــــــــــــ (1385)، تمهید فی اصول الدین (التمهید لقواعد التوحید)، تحقیق: محمد عبدالرحمن الشاغول الشافعی الاشعری، قاهره: الازهریة للتراث.
-           ـــــــــــــــــــ (1990)، تبصرة الادلة فی اصول الدین علی طریق الامام ابی منصور الماتریدی، محقق: کلود سلامه، بی­جا: بی­نا، ج1-2.
-                      النسفی، ابی البرکات عبدالله بن احمد بن محمود (1434/2013)، عمدة العقائد، دراسة و تحقیق: عبدالله محمد عبدالله اسماعیل، القاهرة: المکتبة الأزهریة للتراث ـ الجزیرة للنشر والتوزیع.
-                      النسفی، نجم الدین (1408/1988)، شرح النسفیة فی العقیدةالاسلامیة، عبدالملک الرحمن السعدی، بغداد: دار مکتبة الأنبار.
-                      نعمانی، محمد منظور (1387)، اسلام چیست؟، ترجمه: ابوالحسین عبدالمجید مرادزهی خاشی، زاهدان: فاروق اعظم.