ساخت مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی اسلامی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان

2 کارشناس ارشد روان شناسی صنعتی و سازمانی دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان

3 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان

چکیده

در دین اسلام بر نقش معنویت‌گرایی در سلامت جسم و روان تأکید ویژه‌ای شده است. یکی از سازه‌های بسیار نوین در عرصه معنویت، سرمایه معنوی و دیگری بهزیستی معنوی است. هدف این پژوهش، تهیه مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی است. نمونه پژوهش 294 نفر بودند که از طریق نمونه‌گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش شامل مقیاس‌ سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی‌، پرسش‌نامه سرمایه روان‌شناختی و پرسش‌نامه سرمایه اجتماعی بودند. داده‌ها از طریق تحلیل عامل اکتشافی، محاسبه آلفای کرونباخ و ضریب همبستگی پیرسون تحلیل گردید. نتایج نشان داد که مقیاس کوتاه سرمایه معنوی با ده سؤال و مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی با ده سؤال از روایی‌سازه مناسبی برخوردار هستند. آلفای کرونباخ و پایایی باز‌آزمایی مقیاس کوتاه سرمایه معنوی برابر با 93/0 و 9/0 و آلفای کرونباخ و پایایی باز‌آزمایی مقیاس کوتاه بهزیستی معنوی برابر با 78/0 و 8/0 به‌دست آمد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Construt Islamic Spiritual Capital and Spiritual Wellbeing Short-Form Scales

نویسندگان [English]

  • Mohsen Golparvar 1
  • Nafise Darayi 2
  • Floor Khayyatan 3
چکیده [English]

In Islam, there is special emphesize about the effect of spirituality on humans’ physical and psychological health. One of the very new construct in spirituality is spiritual capital and other is spiritual wellbeing. Current research was carried out with the aim of construction spiritual capital and well being scales. Sample group was 294 people, which selected through simple random sampling.­ Research instruments was researcher made spiritual capital and well being scales, psychological capital and social capital questionnaire. Data were analyzed by use of exploratory factor analysis, and computation of reliability coefficient and Pearson correlation coefficient. Results revealed that spiritual capital and well being short- form scales each of them with ten items have suitable construct validity. Cronbachs’ alpha and test-retest reliability of spiritual capital short- form scale was 0.93 and 0.9, and for spiritual well being short- form scale was 0.78 and 0.8 respectively.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Spiritual capital
  • spiritual well being
  • Social Capital
  • Psychological capital

مقدمه

نقش معنویت [1]در زندگی انسان­ها طی سال­های متمادی در حوزه­های مختلف علمی توجهات زیادی را به خود جلب نموده است (Kelso-wright, 2012, p.6). از نظر تاریخی تاکنون طیف متنوعی از سازه­ها با محتوایی معنوی مطرح گشته، که یکی از جدیدترین آنها­، سرمایه معنوی[2] است (Weatford, 2007, p.8-15). طرح معنویت به­عنوان اندوخته­ای پویا و شکلی از سرمایه انسانی و زمینه­ساز بارآوری فردی و اجتماعی­، در قرن هجدهم انجام شده است. سپس با فاصله زمانی بیش از یک قرن، در اواخر قرن بیستم و دهه اول و دوم هزاره سوم میلادی عملیاتی­سازی معنویت به عنوان­سرمایه معنوی آغاز شده است (Yusuf, 2011, p.24-25). در نگاهی به تعاریف ارائه­شده از سرمایه معنوی، می­توان این تعاریف را در چند طبقه، یعنی سرمایه معنوی به­عنوان­ سرمایه دینی[3]، ­سرمایه معنوی به­عنوان عاملی معنا­بخش به زندگی و سرمایه معنوی در قالب دل­بستگی به خدای متعال[4] ­قرار داد (Grasia, 2012, p.121-122). در ادامه سرمایه و بهزیستی معنوی را ارائه و به­دنبال آن، نگاهی نقادانه نسبت به برخی ابزارهای ارائه­شده برای سنجش معنویت خواهیم داشت. در پایان نیز پیوندهای نظری احتمالی میان سرمایه و بهزیستی معنوی را با سرمایه روان­شناختی و سرمایه اجتماعی ارائه خواهیم کرد.

سرمایه معنوی

در دین اسلام معنویت در پیوندی جدایی­ناپذیر با نیت و پایبندی رفتاری به باورهای مذهبی با تأکید بر دل­بستگی، توکل و امید به لطف و مدد خداوند متعال مورد بحث قرار می­گیرد (ابراهیمی دینانی، 1383، ص10؛ Yusuf, 2011, p.25). در تأکیدی صریح­تر، معنویت در بین مسلمانان از طریق پایبندی به آداب و شعائر دین مبین اسلام و تلاش پیگیر و مستمر برای دل­بستگی و پیوند با دستورات خالق هستی معنا پیدا می­کند (Farooqi, 2006, p.113-125). همچنین معنویت در اسلام در سایه عشق به خدا، عبادت، نیایش، عمل خداپسندانه،  همدردی و همدلی با محرومان به ظهور می­رسد (Shomali, 2010, p.15-17). از چنین منظری، منبع لایزال الهی و عمل به دستورات خالق بی­بدیل هستی در پیوند با باورها و رفتارهای انسان، نیرویی زاینده، پویا، هدایت­گر و تنظیم­گر همچون یک منبع سرمایه­ای را به انسان عطا می­کند که می­توان به آن «سرمایه معنوی» اطلاق کرد (Yusuf, 2011, p.25). از این نگاه، سرمایه معنوی بسان هر سرمایه دیگر، بستری برای پیشروی به سوی اهداف، اطمینان، آرامش و تلاش هدفمند محسوب می­شود.­ وجود چنین دل­بستگی­ای در افراد به­خوبی قادر به ایجاد پایگاهی امن برای آنها می­شود تا از آن طریق با تلاش و پشتکار برای اهدافی غایت­نگرانه و  فراجهانی به­سوی دنیایی بهتر، سرشار از آرامش و صلح حرکت نمایند (Ibid, p.21-40). به همین دلیل تسلط یک فضای معنوی مبتنی بر توجه دائمی به خداوند آفریدگار جهان هستی، سرمایه­ای گران­بها و ارزشمند برای افراد است (محمدرضایی، 1382، ص52-33).

براساس آموزه­های دین اسلام، سرمایه معنوی می­تواند دارای مؤلفه­های چندگانه­ای باشد. در دین مبین اسلام سرمایه معنوی می­تواند باعث ­شود تا افراد در لحظات مواجهه با مشکلات با تکیه به منبع لایزال ارزانی­شده توسط خداوند، مقاومت و پشتکار بیشتری از خود نشان دهند و در زمان مواجهه با مصائب، شکیباتر و صبورتر شوند (Shomali, 2010, p.15-17). همچنین معنویت­ در اسلام دارای مضمون حکمت­گرایی مبتنی بر دخالت یک نیروی فرافردی (خداوند متعال) در امور انسان­ها نیز هست. تکیه بر ارزش­های معنوی نظیر اعتماد، ارزشمندی و کرامت انسان، باور به اهداف مثبت و مطلوب در زندگی انسان، شکلی از اعتماد و به­دنبال آن تأثیرگذاری معنوی را فراهم می­نماید (Yusuf, 2011, p.23-24)­. از طرف دیگر سرمایه معنوی بسان هر منبع سرمایه­ای دیگر در مواقع مختلف باید از طریق وجود فرصت خلوت با خدا و راز و نیاز با وی تقویت شود. به معنای دیگر، آنگاه که انسان در فضای خلوت ذهن خود فرصتی می­یابد تا با قادر مطلق راز و نیاز کند، به همان میزان بر سرمایه معنوی وی افزوده خواهد شد (Shomali, 2010, p.15-17­).

بهزیستی معنوی

در کنار مفهوم­سازی­های نظری در باب سرمایه معنوی، نکته بعدی پیامدهایی است که معنویت برای انسان به همراه می­آورد. از میان مهم­ترین پیامدهای معرفی­شده برای معنویت، می­توان بهزیستی معنوی[5] را مطرح کرد. به­لحاظ نظری در رویکردهای مطرح در بهزیستی معنوی، این پدیده به رفتارها و انتظارات معنوی و مذهبی محدود نگشته است؛ بلکه برمبنای رویکردهای تحت نفوذ باورهای عامیانه، نوعی امیدواری در زندگی مبتنی بر رابطه با خود، دیگران، طبیعت و خدا را دربر می­گیرد (Fisher, 2011, p.18؛ Fisher, 2012, p.78). یکی از معروف­ترین مدل­ها در بهزیستی معنوی که پوشش مطلوبی برای مضامین مطرح در این عرصه دارد، مدل چهارمؤلفه­ای شامل بهزیستی معنوی شخص­گرا[6]، بهزیستی معنوی جمع­گرا[7]، بهزیستی معنوی محیط­گرا[8] و بهزیستی معنوی تعالی­گرا[9] است (Fisher, 2011, p.23).

از نظر مفهومی، بهزیستی معنوی شخصی یعنی اینکه فرد توانسته در یک رابطه درون­روانی با خود و خالق هستی، بین معنا، هدف و ارزش­های زندگی خود انسجام و سازگاری برقرار کند. در مقابل، بهزیستی معنوی جمعی یا اجتماعی با تمرکز بر عشق، عدالت، امیدواری و ارزش­گذاری برای انسانیت در روابط بین­فردی بین شخص و دیگران،  بهزیستی معنوی فرد را به نحوه ارتباط وی با دیگران گره می­زند (Fernando & Chowdhury, 2010, p.232). بعد سوم بهزیستی معنوی محیط­­گراست که به لذت، مراقبت و پرورش محیط طبیعی اطراف مربوط می­شود. به معنای دیگر، بهزیستی معنوی محیطی احساس یگانگی با طبیعت و نگرانی درباره آن را پوشش می­دهد. بنابراین وقتی فرد به مراقبت از محیط اطراف خود می­پردازد، به ارتقای بهزیستی معنوی محیطی خود کمک می­کند. حوزه چهارم بهزیستی معنوی، یعنی بهزیستی متعالی با تعالی­یافتگی ارتباطات روان­شناختی فرد با نیرویی فرافردی به­ویژه خدای متعال پیوند خورده است (Fisher, 2011, p.23). این الگوی چندبعدی در حوزه بهزیستی معنوی تاکنون در مطالعات چندی به تأیید رسیده است (Fisher, 2010, p.107). برخی از شواهد و قراین موجود نشان می­دهد که بهزیستی معنوی به­طور کاملاً مستقل از ویژگی­های شخصیتی یک سازه ضروری برای مطالعات حوزه سلامتی است (Smith & Others, 2013, p.1-2). شواهد دیگری نشان می­دهد بهزیستی معنوی با نیرو، نشاط و شادمانی دارای ارتباط معنادار است (Fisher, 2010, p.105-121).

ضرورت تلقی و سنجش معنویت به­عنوان یک منبع سرمایه­ای

هم­زمان با پژوهش­هایی که به پیامدهای معنویت توجه داشته­اند،­ تلاش­های برخی پژوهشگران دیگر به ساخت و ارائه ابزارهای سنجش معنویت و دین­داری در بین افراد سالم و بیمار معطوف بوده است. از میان تعداد قابل توجه این ابزارها می­توان به مقیاس تجربه معنوی روزانه (Ellison & Fan, 2008, p.247-271؛ Underwood, 2011, p.29-50)، مصاحبه معنوی با افراد پیر و بیمار (Stewart & Koeske, 2009, p.181-196)، مقیاس چندبعدی معنویت و دین­داری (Hill & Pargament, 2008, p.3-17) و طیف متنوع ابزارهای دیگر اشاره کرد. ابزارهای اشاره­شده هیچ­یک به­طور صریح به سنجش سرمایه معنوی که در پیوند، تعلق، دل­بستگی، توکل و امید به خداوند و پایبندی به شعائر انسانی، اخلاقی و دینی پدید می­آید، توجه نداشته­اند. این در حالی است که پیوند میان معنویت با پدیده­هایی نظیر هدفمندی و بهزیستی در زندگی (Middlebrooks & Noghiu, 2010, p.70؛ Yusuf, 2011, p.24؛ Gracia, 2012, p.122؛ Kelso-wright, 2012, p.13)، خود نیازمند آن است تا سازوکار تأثیر معنویت بر انسان، یعنی افزایش احساس تنها نبودن، حمایت شدن و احساس پشتوانه و تکیه­گاه داشتن و احساس زایندگی و پویایی را در قالب سرمایه معنوی مفهوم­سازی کنیم (Han & Richardson, 2010, p.218-222؛ Bay & Others, 2010, p.126؛ O’Connel & Skevington, 2010, p.731؛ Duffy, 2010, p.1-17؛ Campbell & Others, 2010, p.3-7). به معنایی دیگر، مشخصه­هایی نظیر کسب حمایت، نیرو، نشاط و هدفمندی، بدون تردید در حوزه دانش انسانی­، معنویت را در جایگاه یک منبع سرمایه­ای قرار می­دهد (Shomali, 2010, p.15-17). در کنار سرمایه و بهزیستی معنوی، دو پدیده که به احتمال زیاد با سرمایه معنوی به­عنوان شواهدی از روایی همگرا[10] هم­بسته هستند، یکی سرمایه روان­شناختی[11] و دیگری سرمایه اجتماعی[12] است.

 

 

سرمایه روان­شناختی و اجتماعی ­به­عنوان هم­بسته­های سرمایه و بهزیستی معنوی

سرمایه روان­شناختی­ که برمبنای رویکرد­های مثبت­نگر پا به عرصه دانش انسانی گذاشته، دربر گیرنده چهار مشخصه خودکارآمدی[13]، تاب­آوری[14]، امیدواری[15] و جهت­گیری مثبت به زندگی یا خوش­بینی[16] است (Riolli & Others, 2012, p.1203). این پدیده امروزه از موضوعات بسیار مهم و مورد توجه پژوهشگران و نظریه­پردازان مختلف است. امیدواری به­عنوان وجود دید مثبت نسبت به آینده و توانایی ایجاد گذرگاه­هایی برای رسیدن به اهداف و آرزوها تعریف شده است (Mac Gee, 2011, p.7). خود­کارآمدی مبتنی بر تلقی انسان به­عنوان موجودی فعال است که قادر به خودنظم­­بخشی و تنظیم رفتار خود است. یک انسان دارای خودکارآمدی بالا می­تواند به­طور فعال در تحول خویشتن شرکت نموده و با رفتارش، وقایع و رویدادها را کنترل نمایند. از این منظر، خودکارآمدی باعث ایجاد و تقویت منابع انگیزشی و شناختی فرد می­گردد و عاملی برای اعمال کنترل بر رویدادها تلقی می­شود (Riolli & others, 2012, p.1203). تاب­آوری، مقابله موفقیت­آمیز فرد با عوامل فشار­آفرین و موقعیت­های دشوار است­؛ به همین دلیل باعث پیشرفت و مقاومت در شرایط دشوار می­گردد (Mac Gee, 2011, p.12). جهت­گیری به زندگی  نیز مشتمل بر سازه خوش­بینی است. بیشتر افراد خوش­بین انتظار دارند در آینده اتفاقات خوب بیشتر از اتفاقات بد برای آنها اتفاق بیفتد. خوش­بینی، مؤلفه اصلی سبک تبیینی می­شود؛ به همین دلیل بسان یک لنز (عدسی)، نحوه تفسیر وقایع، توانایی­ها و آینده­نگری و رفتارهای آینده­نگرانه افراد را تحت تأثیر قرار می­دهد (Avey & Others, 2010, p.20).

در کنار سرمایه روان­شناختی، سرمایه اجتماعی مبتنی بر اعتماد به هنجارها و شبکه­هایی که همکاری را برای نیل به منافع مشترک در انسان­ها آسان می­سازد، تعریف شده است (Williams & Durrance, 2008, p.1-2). به اعتقاد بسیاری از صاحب­نظران، سرمایه اجتماعی مشخص می­کند که انسان­ها در موقعیت­های اجتماعی و جمعی و به­طورکلی در ساختارهای اجتماعی دارای چه احساساتی هستند و چگونه عمل می­کنند (Welsh & Berry, 2009, p.3). از نظر تاریخی نیز سرمایه اجتماعی را شبکه دوستان، همکاران و روابط کلی­تر­ که از طریق آنها فرصت­های استفاده از سرمایه مالی و انسانی به­دست می­آید، پدید می­آورند (Tibben, 2009, p.1-5). واژه «اجتماعی» در سرمایه اجتماعی بر این امر دلالت دارد که منابع معطوف به حمایت انسان در دل شبکه­ روابط و در نهادهای اجتماعی قرار گرفته­اند (Ibid, p.1-2). ­اگر سرمایه انسانی را ­مجموع دانش، مهارت و تجارب فرد بدانیم، سرمایه­ اجتماعی به اندازه، کیفیت و گوناگونی شبکه­های کاری و ارتباطی نیز بستگی دارد (Welsh & Berry, 2009, p.3-4). بر همین اساس در بسیاری از شرایط، ملاک­های اصلی برای سرمایه اجتماعی، اعتماد بین­فردی[17] و تمایل به رفاه جمعی[18] ذکر شده است (Ibid, p.1-32). هر دو حوزه سرمایه روان­شناختی و سرمایه اجتماعی، حوزه­هایی محسوب می­شوند که به اشکال مختلف می­توانند با سرمایه و بهزیستی معنوی در ارتباط باشند (Tibben, 2009, p.1-10؛ Welsh & Berry, 2009, p.1-32؛ Avey & Others, 2010, p.17-28؛ Riolli & Others, 2012, p.1203). از لحاظ نظری، سرمایه و بهزیستی معنوی می­توانند به­عنوان منبعی سلامت­محور به معنای گسترده کلمه و منبعی انرژی­بخش با سرمایه روان­شناختی و سرمایه اجتماعی رابطه مثبت برقرار سازند. بر همین اساس در این پژوهش چنین فرض شده که سرمایه و بهزیستی معنوی با سرمایه روان­شناختی و سرمایه اجتماعی دارای روایی همگرا[19] هستند.

جمع­بندی پایانی­، ضرورت و هدف

در جمع­بندی پایانی می­توان گفت که بررسی منابع در دسترس به­طور جدی حاکی از آن است که مفهوم­سازی معنویت به­عنوان سرمایه معنوی همراه با بهزیستی معنوی روز­به­روز در حال گسترش است (Trevino & Others, 2010, p.380؛ Middlebrooks & Noghiu, 2010, p.1-2؛ Yusuf, 2011, p.25؛ Gracia, 2012, p.121-122؛ Kelso-wright, 2012, p.4-6؛ Smith & Others, 2013, p.2). این در حالی است که پژوهشگران در ایران با خلأ و عدم دسترسی به ابزار سنجش این دو سازه مواجه بوده و هستند. بنابراین اصلی­ترین ضرورت انجام پژوهش حاضر، تهیه و ارائه ابزاری برای سنجش سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی بوده تا با تعداد سؤالات کم، پژوهشگران علاقه­مند بتوانند پژوهش­هایی را به­منظور بسط و گسترش دانش کنونی به مرحله اجرا درآورند. بر همین اساس، هدف اصلی از اجرای این پژوهش، ساخت و ارائه مقیاس­های فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی و اعتباریابی هم­زمان آن با سرمایه روان­شناختی و سرمایه اجتماعی بوده است. مسئله اصلی پژوهش حاضر این بوده که آیا مقیاس­های فرم کوتاه سرمایه و بهزیستی معنوی از پایایی[20] و روایی[21] مناسبی برخوردار هستند یا خیر؟

روش­

این پژوهش از نوع پژوهش­های ساخت و اعتبار­یابی پرسش­نامه است. جامعه آماری پژوهش را کارکنان یک مجموعه کاری[22] در شهر تهران در زمستان سال 1390 به تعداد 700 نفر تشکیل داده است، که از میان آنها با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی ساده (از طریق فهرست اسامی کارکنان)، 300 نفر به­عنوان نمونه برای این پژوهش انتخاب شدند. حجم نمونه 300 نفر بر­مبنای توصیه­های مطرح­شده در کتب مرجع روش تحقیق در مورد تناسب حجم نمونه با حجم جامعه آماری انتخاب شد (حسن­زاده، 1381، ص133). انتخاب جامعه آماری از میان کارکنان یک مجموعه کاری در پژوهش حاضر با این هدف انجام شده که بتوان ابزاری برای محیط­های کاری که به­لحاظ محتوایی برای طیف متنوعی از افراد و گروه­های مختلف قابل استفاده باشد، ارائه نمود. پس از توزیع و جمع‌آوری پرسش­نامه‌ها، شش پرسش­نامه (معادل 2 درصد) به­دلیل ناقص پاسخ داده شدن، از تحلیل­های نهایی کنار رفت؛ ازاین­رو گروه نمونه پژوهش به 294 نفر تقلیل یافت (نرخ بازگشت 98 درصد). لازم به ذکر است که یک گروه نمونه 30 نفری نیز به­منظور بررسی پایایی بازآزمایی ابزارهای پژوهش با فاصله یک ماه نیز در پژوهش حاضر استفاده شده که از میان همان گروه نمونه 294 نفری پژوهش به­صورت تصادفی انتخاب شده­اند. همچنین از ابزارهای زیر برای سنجش متغیرهای پژوهش استفاده شد.

الف) مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی: در ساخت مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی به این صورت عمل شد که ابتدا پیشینه در دسترس نظیر پایان­نامه­های تحصیلات تکمیلی (Woodberry, 2003, p.1-11؛ Weatford, 2007, p.8-15؛ Kelso-wright, 2012, p.36-36)  و نمونه ابزارهای ساخت و معرفی­شده در حوزه معنویت (Hill & Pargament, 2008, p.3-17؛ Underwood, 2011, p.29-50؛ Steward & Koeske, 2009, p.181-196) بررسی گردید. پس از بررسی منابع، یک مخزن 34 سؤالی اولیه­ آماده شد. در تهیه مخزن سؤالات از نظر متخصصین سنجش در روان­شناسی استفاده شده است. همچنین این مخزن پس از بررسی­های تخصصی و انتخاب گویه­هایی با مناسب­ترین شرایط نوشتاری و پوشش حوزه­های مطرح برای سرمایه معنوی، به­خصوص معنویت­گرایی معطوف به آموزه­های اسلامی (Shomali, 2010, p.15-17؛ Farooqi, 2006, p.113-125؛ Yusuf, 2011, p.25) ­­­آماده شده است. از لحاظ محتوایی این پرسش­نامه تسلط فضای معنویت­گرا - به­ویژه تمایل به پیوند و یگانگی با خالق هستی - را مد­نظر قرار داده و دارای مقیاس پاسخ­گویی پنج­گزینه­ای (در حد بسیار کم = 1 تا در حد بسیار زیاد = 5) است. در گام اول با استفاده از نظر متخصصان روایی صوری و محتوایی این پرسش­نامه بررسی و تأیید شد. به­منظور بررسی روایی سازه این پرسش­نامه در این پژوهش تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش از نوع واریماکس انجام گرفت. در این تحلیل عاملی مشخص گردید که 10 سؤال از 34  سؤال دارای بار عاملی بسیار مطلوب بر یک عامل هستند؛ ازاین­رو این 10 سؤال به­عنوان سؤالات اصلی برای مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی برگزیده شدند. انتخاب گویه­ها برای این پرسش­نامه برمبنای بار عاملی بالاتر از 4/0 فقط بر روی یک عامل انجام شده است. این مقدار (4/0 و در برخی موارد نیز 3/0  پیشنهاد شده است. با این حال هرچه مقدار بار عاملی بالاتر در نظر گرفته شود، امکان درنظر گرفتن سؤالات برای یک مقیاس فرم کوتاه مناسب­تر خواهد بود) توسط صاحب­نظران مطرح در حوزه تحلیل عاملی اکتشافی پیشنهاد شده است (Williams & others, 2010, p.5). بنابراین گویه­هایی که بار عاملی آنها کمتر از 4/0 بوده و بر بیش از یک عامل بار عاملی داشتند، از تحلیل کنار گذاشته شدند. با توجه به این شرایط 10 سؤال برای مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی درنظر گرفته شد. پرسش­نامه سرمایه معنوی فرم کوتاه در پیوست شماره 1 ارائه شده است.

ب) مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی: در ساخت مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی نیز مانند مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی، به این صورت عمل شد که ابتدا پیشینه در دسترس نظیر مقالات مربوط به نمونه ابزارهای ساخت و معرفی­شده در حوزه بهزیستی معنوی  (Kelso-wright, 2012, p.35-36؛ Fisher, 2010, p.105-121؛ Fisher, 2011, p.17-28؛ Fisher, 2012, p.77-85 & 105-121) بررسی گردید. پس از بررسی منابع، یک مخزن هفده­سؤالی اولیه­ آماده شد. این مخزن پس از بررسی­های تخصصی و انتخاب گویه­هایی با مناسب­ترین شرایط نوشتاری ­­­آماده شده است. از لحاظ محتوایی، این پرسش­نامه وجود احساس سلامت معنوی را مدنظر قرار داده و دارای مقیاس پاسخ­گویی پنج گزینه­ای (خیلی­کم =­1 تا خیلی زیاد= 5) است. روایی صوری و محتوایی این پرسش­نامه با استفاده از نظر متخصصان بررسی و تأیید شد. به­منظور بررسی روایی سازه این پرسش­نامه در این پژوهش تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش از نوع واریماکس انجام گرفت. در این تحلیل عاملی مشخص گردید که 10 سؤال از 17 سؤال دارای بار عاملی بسیار مطلوب بر یک عامل هستند؛ ازاین­رو این 10 سؤال به­عنوان سؤالات اصلی برای مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی برگزیده شدند. انتخاب گویه­ها برای این پرسش­نامه نیز مانند مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی بوده است. مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی در پیوست پایان مقاله ارائه شده است.

ج) پرسش­نامه سرمایه اجتماعی: ­برای سنجش سرمایه اجتماعی[23] در این پژوهش از پرسش­نامه­ای هشت­سؤالی که گل­پرور و عابدینی (1391، ص3) با دو خرده­مقیاس اعتماد بین­فردی و تمایل به رفاه جمعی ارائه نموده­اند، استفاده شد[24]. این پرسش­نامه براساس مقیاس پنج­درجه­ای لیکرت (کاملاً مخالفم= 1 تا کاملاً موافقم= 5) پاسخ داده شد و از نظر­ روایی صوری و محتوایی با تعاریف و مفاهیم مورد اشاره در نظریات مطرح برای سرمایه اجتماعی تطابق کامل داده شده است. تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش از نوع واریماکس دو عامل به­نام­های اعتماد بین­فردی (4 سؤال) و تمایل به رفاه جمعی (4 سؤال) را به­دست داده و آلفای کرونباخ به­ترتیب برای­ این دو عامل برابر با 85/0 و 7/0 گزارش شده است (همان). در پژوهش حاضر، تحلیل عاملی اکتشافی مجدد دو عامل (اعتماد بین­فردی­ و تمایل به رفاه جمعی) را با آلفای کرونباخ برابر با 7/0 و 78/0 به­دست داد.

د) پرسش­نامه سرمایه روان­شناختی: ­برای سنجش سرمایه روان­شناختی[25]­ در این پژوهش از پرسش­نامه­ای بیست­وشش سؤالی که مک­گی (Mac Gee, 2011, p.98) با چهار خرده­مقیاس خودکارآمدی (8 سؤال)، امیدواری (6 سؤال)، تاب­آوری (6 سؤال) و جهت­گیری به زندگی (6 سؤال) و مقیاس پاسخ­گویی شش­درجه­ای (کاملاً مخالفم=1 تا کاملاً موافقم =6) ارائه نموده، استفاده شد[26]. روایی صوری و محتوایی این پرسش­نامه توسط تنی چند از متخصصین و روایی سازه آن از طریق تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش واریماکس مستند می­باشد. در پژوهش حاضر تحلیل عاملی اکتشافی، چهار عامل (خودکارآمدی، امیدواری، تاب­آوری و جهت­گیری به زندگی) با آلفای کرونباخ برابر با 9/0،  86/0، 76/0 و 62/0 را به­دست داد.

پرسش­نامه‌های پژوهش توسط اعضای نمونه در محل کار آنها و در فاصله زمانی 10 تا 15 دقیقه پاسخ داده شدند. داده‌های حاصل از پرسش­نامه‌های پژوهش از طریق ضریب همبستگی پیرسون، آلفای کرونباخ و تحلیل عاملی اکتشافی با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 18 تحلیل شد.

یافته‌ها

از 259 نفر اعضای نمونه که جنسیت خود را اعلام داشتند،‌ 44 نفر (معادل 17 درصد)‌ زن و 215 نفر (معادل 83 درصد) مرد بودند. از 219 نفر که وضعیت تأهل خود را اعلام داشتند، 50 نفر مجرد (معادل 8/22 درصد) و 169 نفر متأهل (معادل 2/77 درصد) بودند. میانگین سنی اعضای نمونه 32/30 سال (با انحراف معیار 12/7) و میانگین سابقه کاری آنها 45/9 سال (با انحراف معیار 58/6) بود. در جدول 1 میانگین و انحراف معیار متغیرهای پژوهش ارائه شده است.

 

جدول 1- میانگین و انحراف معیار متغیرهای پژوهش

ردیف

متغیر

مؤلفه­های متغیرها

M

SD

1

سرمایه معنوی

58/2

72/0

2

بهزیستی معنوی

13/3

64/0

3

سرمایه اجتماعی

اعتماد بین­فردی

5/2

55/0

4

تمایل به رفاه جمعی

39/2

65/0

6

سرمایه روان­شناختی

خودکارآمدی

36/3

53/0

7

امیدواری

39/3

66/0

8

تاب­آوری

17/3

48/0

9

جهت­گیری به زندگی

33/3

4/0

چنان­که در جدول 1 مشاهده می­شود،­ سرمایه معنوی دارای میانگین پایین­تر از حد متوسط مقیاس پنج­گزینه­ای مورد استفاده در این پرسش­نامه (در حد بسیار کم = 1 تا در حد بسیار زیاد = 5)­ و برابر با 58/2 بوده­ است. بهزیستی معنوی دارای میانگین بالاتر از حد متوسط مقیاس پنج­گزینه­ای مورد استفاده در این پرسش­نامه (خیلی کم = 1 تا خیلی زیاد = 5)­ و برابر با 13/3 بوده­ است. اما در مؤلفه­های سرمایه اجتماعی، میانگین اعتماد بین­فردی و تمایل به رفاه جمعی به­ترتیب برابر با 5/2 و 39/2 و کمتر از حد متوسط مقیاس پنج­گزینه­ای مورد استفاده در این پرسش­نامه (در حد بسیار کم = 1 تا در حد بسیار زیاد = 5) بوده­اند. بالاخره مؤلفه­های سرمایه روان­شناختی، میانگین خودکارآمدی، امیدواری، تاب­آوری و جهت­گیری به زندگی به­ترتیب برابر با 36/3­، 39/3، 17/3 و 33/3 و بیشتر از حد متوسط مقیاس پنج­گزینه­ای مورد استفاده در این پرسش­نامه (درحد بسیار کم = 1 تا در حد بسیار زیاد = 5) بوده­اند.

در جدول 2 نتایج مربوط به آلفای کرونباخ و پایایی باز­آزمایی­ مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی ارائه شده است.

جدول 2- آلفای کرونباخ و پایایی بازآزمایی مقیاس­های فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی

ردیف

مقیاس­ها

تعداد سؤالات

آلفای کرونباخ

پایایی بازآزمایی

معناداری

1

سرمایه معنوی

10

93/0

9/0

000/0

2

بهزیستی معنوی

10

78/0

8/0

000/0

چنان­که در جدول 2 مشاهده می­شود،­ آلفای کرونباخ مقیاس سرمایه معنوی فرم کوتاه در پژوهش برابر با 93/0 و پایایی بازآزمایی این مقیاس برابر با 9/0 می­باشد (01/0> P). همچنین آلفای کرونباخ مقیاس بهزیستی معنوی فرم کوتاه در پژوهش برابر با 78/0­ و پایایی بازآزمایی این مقیاس برابر با 8/0 می­باشد (01/0> P).

در جدول 3 نتایج حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی که به­منظور بررسی روایی سازه مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی انجام شده، ارائه گردیده است.

جدول 3- نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نهایی برای مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی

ردیف

سؤالات

بار عاملی

اشتراکات اولیه

استخراج­شده

1

چقدر از راز و نیاز در ­خلوت با خدا درباره امور و کارها احساس رضایت می­کنید؟

64/0

1

58/0

2

چقدر احساس می­کنید تجارب روزمره کاری­تان تجربه معنوی مثبت و مفیدی است؟

52/0

1

62/0

3

چقدر احساس می­کنید جهت­گیری معنوی صحیحی در امور دارید؟

52/0

1

56/0

4

چقدر در کارها و امورتان احساس نشاط معنوی می­کنید؟

57/0

1

63/0

5

چقدر از کارها و اموری که به­طور روزمره انجام می­دهید، احساس رضایت معنوی می­کنید؟

73/0

1

73/0

6

چقدر وقتی در حال انجام امور یا کاری هستید، به خدا احساس نزدیکی می­کنید؟

79/0

1

72/0

7

چقدر احساس می­کنید خداوند متعال به شما هر آن و هر لحظه توجه دارد؟

78/0

1

76/0

8

چقدر احساس می­کنید رابطه با خداوند در بهزیستی و سلامت شما نقش دارد؟

78/0

1

69/0

9

چقدر نسبت به آینده خودتان احساس آرامش معنوی می­کنید؟

68/0

1

64/0

10

چقدر در کارها و امورتان رابطه معنوی آرامش­بخشی با خداوند متعال دارید؟

69/0

1

71/0

11

مقدار ویژه

75/30

12

درصد واریانس

49/57

13

درصد واریانس تجمعی

49/57

14

KMO

93/0

15

آزمون بارتلت

24/7694

چنان­که در جدول 3 مشاهده می­شود، یک عامل نهایی استخراج­شده با مقدار ویژه برابر با 75/30، در مجموع 49/57 درصد از واریانس کل مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی (ردیف 11 تا 13 جدول 3) را تبیین نموده­ است.

در جدول 4 نتایج حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی که به­منظور بررسی روایی سازه مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی انجام شده، ارائه گردیده است.

 

 

 

 

 

جدول 4- نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نهایی برای مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی

ردیف

سؤالات

چقدر در محل کارتان..................

بار عاملی

اشتراکات اولیه

استخراج­شده

1

.................... همکاران برای دیگران به­عنوان مخلوقات خداوند ارزش قائل هستند؟

71/0

1

65/0

2

................... سرپرست برای کارکنان به­عنوان مخلوقات خداوند ارزش قائل هستند؟

73/0

1

73/0

3

................... کارها و امور با اتکا بر باور­های دینی و معنوی انجام می­شوند؟

64/0

1

64/0

4

................... تلاش می­کنید تا با رفتار­های خود برای دیگران الگوی یک انسان خداترس باشید؟

81/0

1

71/0

5

................... خداترس بودن ملاک اصلی برای اعتماد متقابل است؟

78/0

1

69/0

6

................... افراد سعی می­کنند تا با اعمال درست­کارانه بر دیگران تأثیر بگذارند؟

62/0

1

61/0

7

................... برای درست­کاری خداپسندانه ارزش قائل هستند؟

76/0

1

69/0

8

................... توجه به ارزش­های معنوی در امور و کارها مورد تأکید است؟

71/0

1

65/0

9

................... باور­های دینی و معنوی در انجام امور و کارها تأثیر دارند؟

58/0-

1

57/0

10

................... سبک کاری افراد متأثر از توجه به ارزش­های دینی و معنوی است؟

6/0-

1

59/0

11

مقدار ویژه

49/32

12

درصد واریانس

63/59

13

درصد واریانس تجمعی

63/59

14

KMO

94/0

15

آزمون بارتلت

25/4353

چنان­که در جدول 4 مشاهده می­شود، یک عامل نهایی استخراج­شده با مقدار ویژه برابر با 49/32، در مجموع 63/59 درصد از واریانس کل مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی (ردیف 11 تا 13 جدول 4) را تبیین نموده­ است.

در جدول 5 همبستگی بین سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی با مؤلفه­های سرمایه اجتماعی و روان­شناختی ارائه شده است.

 

 

 

جدول 5- همبستگی بین­ سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی با مؤلفه­های سرمایه اجتماعی و روان­شناختی

ردیف

متغیر

مؤلفه­ها

1

2

3

4

5

6

7

1

سرمایه معنوی

-

 

 

 

 

 

 

2

بهزیستی معنوی

**5/0

-

 

 

 

 

 

3

سرمایه اجتماعی

اعتماد بین­فردی

**35/0

**26/0

-

 

 

 

 

4

تمایل به رفاه جمعی

**32/0

**45/0

**3/0

-

 

 

 

5

سرمایه روان­شناختی

خودکارآمدی

1/0

**22/0

**24/0

**31/0

-

 

 

6

امیدواری

09/0

**26/0

**2/0

**32/0

**75/0

-

 

7

تاب­آوری

01/0

*13/0

**22/0

**26/0

**62/0

**73/0

-

8

جهت­گیری به زندگی

**23/0

**17/0

**2/0

**21/0

**24/0

**36/0

**35/0

 

        01/0* P<  05/0    ** P<

چنان­که در جدول 5 مشاهده می‌شود، بین سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی با اعتماد بین­فردی و تمایل به رفاه جمعی (دو مؤلفه سرمایه اجتماعی) رابطه مثبت و معناداری وجود دارد(01/0P<). در مقابل، سرمایه معنوی فقط با جهت­گیری به زندگی (چهارمین مؤلفه سرمایه روان­شناختی) دارای رابطه مثبت است (01/0P<). بالاخره اینکه، بهزیستی معنوی با هر چهار مؤلفه سرمایه روان­شناختی دارای رابطه مثبت و معنادار است (01/0 P<).­

بحث

این پژوهش که با هدف ساخت و اعتباریابی مقیاس­های فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهریستی معنوی و اعتباریابی هم­زمان آن با سرمایه روان­شناختی و سرمایه اجتماعی به مرحله اجرا درآمد، دو مقیاس ده­سؤالی را به­دست داد. در درجه نخست دو مقیاس به­دست آمده در پژوهش حاضر با تعاریف و نظریاتی که درباره سرمایه معنوی (Middlebrooks & Noghiu, 2010, p.67-85؛ Gracia, 2012, p.115-134؛ Yusuf, 2011, p.24-25) و بهزیستی معنوی (Fisher, 2010, p.105-121؛ Fisher, 2011, p.17-28)، به­ویژه آنچه در دین مبین اسلام مورد اشاره قرار گرفته است (Shomali,2010,p.15-33؛ Yusuf,2011,p.23-40)، همسویی و همخوانی محتوایی قابل توجهی دارد. سؤالات مطرح­شده در فرم کوتاه سرمایه معنوی و به­دنبال آن در مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی با تلقی سرمایه معنوی و معنویت به­مثابه سرمایه دینی (­با تأکید بر التزام معنوی و درونی به رفتارها و باورهای دینی و مذهبی و به­مثابه دل­بستگی به خداوند متعال­) (Gracia,2012,p.115-134)، همسویی نشان می­دهد؛ به­ویژه پرسش­نامه فرم کوتاه سرمایه معنوی تهیه­شده در این پژوهش، با تأکید بر ارزش­گذاری انسانی به مخلوقات انسانی و پایبندی به ارزش­ها و باورهای دینی و عمل به آنها، به­لحاظ محتوایی با تلقی سرمایه معنوی به­مثابه دل­بستگی به خداوند متعال (با تأکید بر توکل، امید و پیوند با خداوند) و با تلقی سرمایه معنوی به­مثابه سرمایه دینی و عاملی معنا­بخش به زندگی همخوانی بالایی دارند.

ازآنجاکه در زمان ساخت و آماده­سازی پرسش­نامه به آموزه­ها و تعالیم دین اسلام نیز توجه شده است، می­توان گفت سؤالات و مؤلفه­های پرسش­نامه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی در پژوهش حاضر دارای همخوانی بالایی با آموزه­های دین مبین اسلام می­باشد. در دین اسلام معنویت از یک طرف با اتکا بر رفتارها و باورهای مذهبی (Yusuf, 2011, p.23-40) و از طرف دیگر با محوریت دل­بستگی، توکل و امید به آفریدگار بی­همتای هستی و برقراری و حفظ شبکه­های اجتماعی مورد تأکید است (Farooqi, 2006, p.113-125). در واقع معنویت در بین مسلمانان از طریق پایبندی به آداب و شعائر دینی و تلاش پیگیر و مستمر برای دل­بستگی و پیوند با خالق یگانه هستی برمبنای نیت درونی معنا می­یابد (Shomali, 2010, p.15-33؛ Yusuf, 2011, p.23-40). از چنین منظری، منبع حیات­بخش و بی­پایان الهی در پیوندی جدایی­ناپذیر با نیروی روانی و جسمی انسان، منبع و نیرویی عظیم و بی­پایان را که همان سرمایه معنوی است و ماهیتی زاینده، پویا و هدایتگر، دارد به انسان عطا می­کند و به­دنبال آن، فضای روان­شناختی وی را سرشار از احساس بهزیستی معنوی می­کند (Ibid). این احساس بهزیستی و پشتوانه معنوی سرمایه­ای، هم ارزش روان­شناختی انسان را ارتقا می­بخشد و هم خلأ درونی بی­هدفی، یأس و درماندگی را پر می­نماید. بنابر­این در نگاهی یکپارچه­نگر و با تأکید بر آموزه­های اسلامی می­توان اکنون این تعریف را برای سرمایه معنوی مطرح کرد: سرمایه معنوی، نیرو، انرژی و نشاط روانی- معنوی است که در پیوند روان­شناختی بین انسان و نیروی بی­همتای یگانه آفریدگار هستی پدید آمده و باعث رفتار هدفمند، امیدوارانه و صبر و تلاش در دستیابی به اهداف خرد و کلان می­شود.

یافته بعدی پژوهش حاضر به رابطه بین مؤلفه­های سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی با مؤلفه­های سرمایه اجتماعی و سرمایه روان­شناختی مربوط می­شود. این یافته که مؤلفه­های سرمایه معنوی و بهریستی معنوی با مؤلفه­های سرمایه اجتماعی دارای همبستگی مثبت و معناداری هستند، در درجه اول حاکی از روایی همگرای بالا و مطلوب این دو مقیاس فرم کوتاه است. فراتر از آن، روابط مثبت به­دست آمده در پژوهش حاضر بین سرمایه و بهزیستی معنوی و اعتماد بین­فردی و تمایل به رفاه جمعی (دو مؤلفه سرمایه اجتماعی) خود حاکی از آن است که سرمایه معنوی پیوند ناگسستنی با دیگر انسان­ها و اطرافیان دارد. این وضعیت در دین اسلام بارها مورد تأکید قرار گرفته که معنویت بدون توجه و مراقبت از دیگر مخلوقات خداوند، به­ویژه همنوعان، معنویتی کامل نخواهد بود (ابراهیمی دینانی، 1383، ص10). از طرف دیگر سرمایه و بهزیستی معنوی انسان و سرمایه اجتماعی می­توانند دارای کارکردهای تقویت درون­مدار برای یکدیگر باشند؛ به این معنا که بنابر احتمال بسیار جدی، با تقویت اعتماد بین­فردی و تمایل به رفاه جمعی به­عنوان مؤلفه­های سرمایه اجتماعی، سطح سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی بالا برود و برعکس. این یافته نشان از همسویی یافته­های این پژوهش با نظرات و یافته­های پژوهشگران دیگر دارد (Tibben, 2009, p.1-10؛ Welsh & Berry, 2009, p.1-32). سازوکار اصلی پیوند میان سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی با سرمایه اجتماعی، به این شکل است که اگر سرمایه و بهزیستی معنوی را بسان حالات معنوی برخاسته از پیوند با نیروی بسیط و بی­پایان هستی و آفریدگار جهان بدانیم، بدون تردید می­توان ادعا نمود که چنین پیوند و کسب فیضی، هستی را به جایگاه صلح، دوستی، کمک و نوع­دوستی و به­دنبال آن اعتماد که مؤلفه­ اصلی سرمایه اجتماعی محسوب می­شوند، تبدیل خواهد کرد.

یافته بعدی اینکه، سرمایه معنوی فقط با جهت­گیری به زندگی (به­عنوان چهارمین مؤلفه سرمایه روان­شناختی) و بهزیستی معنوی با هر چهار مؤلفه سرمایه روان­شناختی (خودکارآمدی، امیدواری، تاب­آوری و جهت­گیری به زندگی) دارای رابطه مثبت و معناداری بودند. این یافته­ها چند نکته احتمالی را مطرح می­کند: در درجه اول اینکه، ممکن است سرمایه معنوی متغیری باشد که سبک تبیینی انسان - یعنی خوش­بینی (جهت­گیری به زندگی)- را تحت­تأثیر قرار می­دهد و در مقابل، نقش چندانی در سازه­های شناختی و رفتاری توأمان (به­خصوص خودکارآمدی، و در حد کمتری امیدواری و تاب­آوری) ندارد. احتمال دوم اینکه، با توجه به محتوای سؤالات مطرح­شده برای فرم کوتاه سرمایه معنوی که مبتنی بر شرایط و جو کلی کار و تلاش، و نه تأکید بر احساس شخصی درباره میزان پیوند و کسب انرژی فردی بود (ر.ک به: پیوست شماره 1)، شاید بتوان گفت که مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی این پژوهش دارای ماهیت زمینه­گراست؛ به این معنا که سؤالات مطرح­شده در آن با تأکید بر کرامت انسانی و اخلاقی افراد دیگر، همراه با نقش معنویت در کارها و امور جمعی- و نه فردی- از حالت کاملاً شخصی و درونی به حالتی جمعی و گروهی تبدیل شده است. چنین جهت­گیری جمعی محتوایی آشکار در سؤالات می­تواند باعث عدم پیوند بین سرمایه معنوی با خودکارآمدی، امیدواری و تاب­آوری که ماهیتی شخصی دارند، شده باشد. در حمایت از این تبیین، اگر به محتوای سؤالات بهزیستی معنوی توجه شود (ر.ک به: پیوست شماره 2)، ملاحظه می­شود که محتوای آنها شخصی است؛ به همین دلیل نیز با هر چهار مؤلفه سرمایه روان­شناختی رابطه معناداری برقرار کرده است؛ به­­خصوص اینکه، رابطه میان بهزیستی معنوی با خودکارآمدی و امیدواری نسبت به رابطه بهزیستی معنوی با تاب­آوری و جهت­گیری به زندگی نیرومند­تر به­نظر می­رسد. به احتمال زیاد این یافته حاکی از آن است که حضور بهزیستی معنوی می­تواند زمینه را برای تقویت سرمایه روان­شناختی فراهم آورد. البته نباید به عکس این تبیین (یعنی نقش تقویت­کننده سرمایه روان­شناختی برای بهزیستی معنوی) نیز کم­توجهی نمود.

نتیجه

نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی همسو با تعاریف ارائه­شده از سرمایه معنوی در پارادیم­های مختلف، به­خصوص در پارادیم سرمایه معنوی به­عنوان دل­بستگی و پیوند با خدای متعال­ و پایبندی به شعائر و باورهای دینی، متشکل از سؤالاتی مبتنی بر­ ارزش­گذاری انسانی و تداوم و تقویت پیوند با خدای بی­همتا و فعالیت خداپسندانه می­باشد. با وجود اینکه مقیاس­های فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی برای اولین بار در ایران در این پژوهش ساخت و ارائه شد، ولی همخوانی محتوایی بالایی با نظریات مطرح در عرصه معنویت دارند (Shomali, 2010, p.15-33؛ Yusuf, 2011, p.23-40). از طرف دیگر نتایج حاصل از این پژوهش، به­عنوان شواهدی از روایی سازه (همگرا) نشان داد­ که سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی با مؤلفه­های سرمایه اجتماعی و در درجه بعدی با مؤلفه­های سرمایه روان­شناختی دارای رابطه مثبت هستند. به مفهومی کاملاً ساده و روشن، این بخش از نتایج نشان می­دهد که به­خصوص سرمایه معنوی در کنار سرمایه اجتماعی و سرمایه روان­شناختی می­تواند یک منبع یکپارچه سرمایه­ای (سرمایه معنوی- اجتماعی- روانی) را برای انسان فراهم آورند. مقیاس­ها و نتایج حاصل از پژوهش حاضر در سایه توجه به پیشنهادهای کاربردی و پژوهشی و محدودیت­های پژوهش که در زیر ارائه شده­اند، قابلیت بسط و گسترش دانش کنونی بشری را فراهم می­آورند.

کاربرد اول اینکه، مقیاس­های ساخت و اعتباریابی­شده در پژوهش حاضر را می­توان در محیط­های کاری مختلف (حتی در محیط­های اجتماعی دیگر) به­منظور بررسی سطح سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی استفاده و نسبت به وضعیت سرمایه و بهزیستی معنوی دانش، بینش  و اطلاعات لازم را کسب کرد. حوزه دوم برای کاربست پرسش­نامه ساخت و معرفی­شده در این پژوهش، به طراحی و اجرای پژوهش­هایی برای تعیین متغیرهای هم­بسته با سرمایه و بهزیستی معنوی مربوط می­شود. بر همین اساس به پژوهشگران علاقه­مند توصیه می­کنیم که متغیرهای شخصیتی و موقعیتی که می­توانند شکل­گیری سرمایه معنوی و ایجاد بهزیستی معنوی را تحت­تأثیر قرار دهند، در قالب الگوهای ساختاری چندسطحی مورد بررسی قرار دهند. علاوه بر این لازم است پیامدهای رفتاری متعدد را با سرمایه معنوی مورد پژوهش قرار دهند تا از این طریق مشخص گردد که سرمایه معنوی با چه پیامدهای رفتاری دارای همبستگی است.

در پایان نیز لازم است در تفسیر و تعمیم نتایج حاصل از این پژوهش به محدودیت­های آن توجه لازم و کافی شود. محدودیت اول اینکه، این پژوهش در گروه افراد بزرگ­سال انجام شده است؛ از­این­رو در تعمیم آن به سایر گروه­های سنی (مانند نوجوانان و کودکان) با­ید احتیاط شود. همچنین ازآنجاکه بیشتر نمونه پژوهش حاضر را مردان تشکیل دادند، در تعمیم نتایج به زنان باید احتیاط شود.

 

 

 

پیوست­ها

پیوست شماره 1- پرسش­نامه فرم کوتاه سرمایه معنوی

ردیف

سؤالات

چقدر در محل کارتان..................

در حد بسیار کم

در حد کمی

در حد متوسط

در حد زیادی

در حد بسیار زیاد

1

............. همکاران برای دیگران به­عنوان مخلوقات خداوند ارزش قائل هستند؟

1

2

3

4

5

2

......... سرپرستان برای کارکنان به­عنوان مخلوقات خداوند ارزش قائل هستند؟

1

2

3

4

5

3

................... کارها و امور با اتکا بر باور­های دینی و معنوی انجام می­شوند؟

1

2

3

4

5

4

............. تلاش می­کنید تا با رفتار­های خود برای دیگران الگوی یک انسان خدا­ترس باشید؟

1

2

3

4

5

5

................... خداترس بودن ملاک اصلی برای اعتماد متقابل است؟

1

2

3

4

5

6

.............. افراد سعی می­کنند تا با اعمال درست­کارانه بر دیگران تأثیر بگذارند؟

1

2

3

4

5

7

................... برای درست­کاری خداپسندانه ارزش قائل هستند؟

1

2

3

4

5

8

................... توجه به ارزش­های معنوی در امور و کارها مورد تأکید است؟

1

2

3

4

5

9

................... باور­های دینی و معنوی در انجام امور و کارها تأثیر دارند؟

1

2

3

4

5

10

................ سبک کاری افراد متأثر از توجه به ارزش­های دینی و معنوی است؟

1

2

3

4

5

پیوست شماره 2- پرسش­نامه فرم کوتاه بهزیستی معنوی

ردیف

سؤالات

بسیار کم

کم

متوسط

زیاد

بسیار زیاد

1

چقدر از راز و نیاز در ­خلوت با خدا درباره امور و کارها احساس رضایت می­کنید؟

1

2

3

4

5

2

چقدر احساس می­کنید تجارب روزمره کاری­تان، تجربه معنوی مثبت و مفیدی است؟

1

2

3

4

5

3

چقدر احساس می­کنید جهت­گیری معنوی صحیحی در امور دارید؟

1

2

3

4

5

4

چقدر در کارها و امورتان احساس نشاط معنوی می­کنید؟

1

2

3

4

5

5

چقدر از کارها و اموری که به­طور روزمره انجام می­دهید، احساس رضایت معنوی می­کنید؟

1

2

3

4

5

6

چقدر وقتی در حال انجام امور یا کاری هستید، به خدا احساس نزدیکی می­کنید؟

1

2

3

4

5

7

چقدر احساس می­کنید خداوند متعال به شما هر آن و هر لحظه توجه دارد؟

1

2

3

4

5

8

چقدر احساس می­کنید رابطه با خداوند در بهزیستی و سلامت شما نقش دارد؟

1

2

3

4

5

9

چقدر نسبت به آینده خودتان احساس آرامش معنوی می­کنید؟

1

2

3

4

5

10

چقدر در کارها و امورتان رابطه معنوی آرامش­بخشی با خداوند متعال دارید؟

1

2

3

4

5



[1].Spirituality.

[2].Spiritual capital.

[3].Religion capital.

[4].Attachment to God.

[5].Spiritual well being.

[6].Personal oriented well being.

[7].Community oriented well being.

[8].Environmental oriented well being.

[9].Transcendental oriented well being.

[10].Convergent validity.

[11].Psychological capital.

[12].Social capital.

[13].Self efficacy.

[14].Resiliency.

[15].Hope.

[16].Life orientation.

[17].Interpersonal trust.

[18].Social welfare.

[19].Convergent validity.

[20].Reliability.

[21].Validity.

[22]. به­دلیل توافق به­عمل آمده، از ذکر نام این مجموعه اجتناب شده است.

[23]. این پرسش­نامه به­منظور بررسی روایی همگرای مقیاس سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی استفاده شده است.

[24]. یک نمونه­سؤال این پرسش­نامه به این شرح است: «بیشتر افراد سازمان ما افرادی راست­گو و قابل اعتمادی هستند». این سؤال مربوط به اعتماد بین­فردی است.

[25]. این پرسش­نامه به­منظور بررسی روایی همگرای مقیاس سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی استفاده شده است.

[26]. یک نمونه­سؤال این پرسش­نامه به این شرح است: «وقتی با تکالیف دشواری در زندگی مواجه می­شوم، اطمینان دارم که عاقبت آنها را انجام خواهم داد». این سؤال مربوط به خودکارآمدی است.

-          ابراهیمی دینانی، غلامحسین، عقلانیت و معنویت در اسلام، تهران: مؤسسه‌ تحقیقات و توسعه‌ علوم انسانی، 1383.
-          حسن­زاده، رمضان، روش­های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: ساوالان، 1381.
-          گل­پرور، محسن و مائده عابدینی، ساخت و اعتبار­یابی پرسش­نامه فرم کوتاه سرمایه اجتماعی، پژوهش منتشرنشده، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، 1391.
-          محمدرضایی، محمد، ­«فلسفه اخلاق از دیدگاه استاد شهید مطهری(ره)»، قبسات، شماره31-30، 1382.
-          Avey, J.B, F. Luthans, R.M. Smith&  et al, “Impact of positive psychological capital on employee well-being over time”, Journal of Occupational Health Psychology, Vol 15, No 1, 2010.
-          Bay, P.S, S.S. Ivy & C.L. Terry, “The effect of spiritual retreat on nurses ‘spirituality: A randomized controlled study”, Holistic Nursing Practice, Vol 24, 2010.
-          Campbell, J.D, D.P. Yoon, & B. Johnstone, “Determining relationships between physical health and spiritual experience, religious practices, and congregational support in a heterogeneous medical sample”, Journal of Religion and Health, Vol 49, 2010.
-          Duffy, R, “Spirituality, religion, and work values”, Journal of Psychological Theology, Vol 38, 2010.
-          Ellison, C.G, & D. Fan, “Daily spiritual experiences and psychological well-being among US adults”, Social Indicators Research, Vol 88, 2008.
-          Farooqi, A.H, “Islamic social capital and networking”, Journal of Humanities, Vol 22(2), 2006.
-          Fernando, M. & R. Chowdhury, “The relationship between spiritual well-being and ethical orientations in decision making: an empirical study with business executives in Australia”, Journal of Business Ethics, Vol 95, No 2, 2010.
-          Fisher, J, “Item response theory analysis of the spiritual well-being questionnaire”, Religions, V ol 1, 2010.
-          ـــــــــــــــــ, “The four domains model: Connecting spirituality, health and well-being”, Religions,Vol  2, 2011.
-          ـــــــــــــــــ, “Staff’s and family members’ spiritual well-being in relation to help for residents with dementia”, Journal of Nursing Education and Practice, , Vol. 2, No. 4, November 2012.
-          Gracia, C, “Spiritual capital: The new border to cross”, Ramon Llull Journal of Applied Ethics, Vol. 3, No. 3, 2012.
-          Han. J, & V. Richardson, “The relationship between depression and loneliness among homebound older persons: Does spirituality moderate this relationship?”, Journal of Religion and Spirituality in Social Work, Vol 29, 2010.
-          Hill, P C & K. Pargament, “Advances in the conceptualization and measurement of religion and spirituality: Implications for physical and mental health research”, Psychology of Religion and Spirituality, Vol S, No 1, 2008.
-          Kelso-Wright, P, “Spiritual history assessment and occupational therapy: Students using the FICA”, Washington, University of Puget Sound, Unpublished Master Thesis in Occupational Therapy, 2012
-          Mac Gee, E.A, “An examination of the stability of positive psychological capital using frequency-based measurement”, PhD Dissertation, University of Tennessee, http:// trace.tennesee.edulatk-graddiss/999, 2011.
-          Middlebrooks, A & A. Noghiu, “Leadership and spiritual capital: Exploring the link between individual service disposition and organizational value”, International Journal of Leadership Studies, Vol 6, No ­ 1, 2010.
-          O'Connell, K.A & S.M. Skevington, “Spiritual, religious and personal beliefs are important and distinctive to assessing quality of life in health: A comparison of theoretical models”, British Journal of Health Psychology, Vol 15, No ­4, 2010­.
-          Riolli, L, V. Savicki & J. Richards, “Psychological capital as a buffer to student stress”, Psychology, Vol 3, 2012.
-          Shomali, M. A, “Key concepts in Islamic spirituality: Love, thankfulness and humbleness”, Message of Thaqalayn, Vol 11, No 2, 2010.
-          Smith, L,  R. Webber & J, DeFrain, “Spiritual well-being and its relationship to resilience in young people: A mixed methods case study”, SAGE Open, Vol 3, No 2, 2013.
-          Steward, C, & G.F. Koeske, “A preliminary construct validation of the multidimensional measurement of religiousness/spirituality instrument: A study of Southern USA”, International Journal of Psychology and Religion, Vol 16, 2009.
-          Tibben, W. J, “Revisiting the question of social capital in public policy: exploring new directions for community informatics research”, (Eds.), CIRN: Empowering communities: learning from communityinformatics practice, Melbourne, Australia: Centre for Community Networking Research, Caulfield School of IT, Monash University, 2009.
-          Trevino, K.M, K.I. Pargament, S. Cotton & et al,“Religious coping and physiological, psychological, social, and spiritual outcomes in patients with HIV/AIDS: cross-sectional and longitudinal findings”, AIDS Behavior, Vol 14, 2010.
-          Underwood, L.G, “The daily spiritual experience scale: Overview and results”, Religions, Vol 2, 2011.
-          Waetford, C. M. R, “A literature review of spiritual capital, developments of spirituality in the workplace, and contributions from a Māori perspective”, ­New Zealand, University of Auckland, Unpublished Bachelor Dissertation in Management and Employment Relations, 2007.
-          Welsh , J. A & H. L. Berry, “Social capital and mental health and well-being”, Paper presented at the Biennial HILDA Survey Research Conference 16-17, July 2009.
-          Williams, B, T. Brown & A. Onsman, “Exploratory factor analysis: A five-step guide for novices”,  Journal ofEmergency Primary Health Care, Vol 8, No 3, 2010.
-          Williams, K, & J.C. Durrance, “Social networks and social capital: Rethinking theory in community informatics”, The Journal of Community Informatics, Vol 4, No 3, 2008.
-          Woodberry, R.D,"Researching spiritual capital: Promises and pitfalls", Unpublished Document prepared for the Spiritual Capital Planning Meeting , 9-11 October 2003.
-          Yusuf, M.B," Effects of spiritual capital on Muslim economy: The case of Malaysia", Research  on Humanities and Social Science,  Vol 1, No 2, 2011.