الگوی رفتار ارتباطی مبتنی بر تقوای اجتماعی با رویکرد تحلیل محتوای آیات ناظر به تقوا

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه قرآن و متون اسلامی، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22034/ra.2022.543313.2724

چکیده

تقوا از واژگان کلیدی قرآن کریم است که گستره کارکرد آن علاوه بر سعادت فردی، رشد و کمال جامعه را نیز دربرمی­گیرد. تقوای اجتماعی، به این معنا که تعداد کثیری از آحاد جامعه عامل به تقوا باشند تا اندازه‌ای که عمومیت رفتار جامعه نشانگر رعایت تقوا در سطوح مختلف خانواده، اجتماع و سیاست باشد، بخش قابل ملاحظه­ای از این مفهوم قرآنی را به خود اختصاص داده است. این پژوهش به دنبال ارایه پاسخی روشمند به این پرسش است که از نگاه قرآن، تقوای اجتماعی چه الگوی رفتاری را در روابط میان فردی به جامعه پیشنهاد می­کند؟ بررسی بیش از دویست آیه ناظر به تقوا در فرایندی روش ­محور نشان داد قرآن کریم در کلیت طرح مباحث تقوامحور خود، به دنبال ارایه الگوی رفتاری خاصی در ارتباطات اجتماعی افراد است. این پژوهش برای دست­یابی به این الگو از روش تحلیل محتوا در دو سطح کمی و کیفی استفاده کرده است. بر اساس تحلیل­های انجام شده از آیات ناظر به تقوا، این آیات در سه دسته ی اصلی عوامل بسترساز(%19)، نتایج(%49) و پیامدها(%32) قرار گرفت که با تقسیم هر کدام از این دسته­ها به موضوعات فرعی، در پایان، مدل مفهومی رفتار میان­فردی مبتنی بر تقوای اجتماعی در چهار مرحله­ی عوامل زمینه­ساز تقوا، شکل­ گیری تقوا، نتایج عملیاتی نمودن تقوا و پیامدهای رفتارهای تقوابنیان طراحی گردید که دو مرحله­ی اول به عنوان مقدمه و مرحله ی آخر به عنوان مؤخره در نظر گرفته شده است .

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Communication Behavior Model Based on Social Piety through a Content Analysis of the Quranic Verses on Piety

نویسندگان [English]

  • Alireza Nobari 1
  • Seyede Firouze Norodini 2
1 Assistant Professor of Quran and Islamic Texts, Faculty of Islamic Education and Thought, .Tehran University , Tehran, Iran.
2 PhD Candidate of Islamic Education, Faculty of Islamic Education and Thought, Tehran University , Tehran, Iran.
چکیده [English]

Piety is a key word in the holy Quran the functions of which encompass a wide array from individual felecity to social perfection and growth. Social piety is a critical component of piety which denotes that a great number of peoples in the society observe piety to the extent that piety becomes manifest in the general behavior of the people, families, communities and politic. The current research seeks a systematic answer to the question “ which communication model of interpersonal relationship is suggested by the holy Quran from a social piety perspective”. Analysis of over two hundreds of Quranic verses on social piety in a method-based process revealed that the holy Quran, in general, intends to present a particular behavioural model of social communication. To extract this model, qualitative and quntitiative content analysis was used. The results showed that the verses on social piety are placed into three major categories including groundwork factors (19 %),  results (49%) and consequences (32%). Dividing this categories into sub-categoties resulted into a conceptual model of interpersonal baheaviour based on social piety which involve factors laying the groundwork of piety, formation of piety, results of implementin piety, and the consequences of piety-based behavior.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Communication Behavior Model
  • Interpersonal Relationship
  • Social Piety
  • Content Analysis
  • قرآن کریم.
  • نهج ­البلاغه.
  • ابن­منظور، محمد بن مکرم (1414)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چاپ سوم.
  • ابن عاشور، محمدطاهر (1420 ق)، التحریر و التنویر (تفسیر ابن عاشور)، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
  • ابوالفتوح رازى، حسین بن على (1408 ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش­هاى اسلامى.
  • اسماعیلی، عطااله؛ یاسوری، مجید و ابراهیمی، آدینه (1394)، «بررسی عوامل مؤثر بر توانمندسازی اقتصادی از منظر قرآن و حدیث»، پایگاه مجلات بصیرت و تربیت اسلامی، سال، شماره 35، 77-95.
  • برقی، احمدبن محمد (بی­تا)، المحاسن، قم: دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم.
  • پسندیده، عباس؛ حسن­زاده توکلی، محمدرضا؛ کزازی، نجم السادات (1399)، «نقش میانجی شکرگزاری در رابطۀ آرزومندی با رضایتمندی و تبیین اسلامی - روان‌شناختی آن»، پژوهش­نامه روان‌شناسی مثبت، شماره 23، 91-104.
  • تهانوی، محمدبن علی بن علی (1996م)، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبی لبنان ناشرون.
  • جباری، سید رضا (1396)، «ماهیت حکومت دینی و دلائل آن از منظر فریقین»، فصل­نامه پاسخ بهار، شماره 5، ص 101-128.
  • الجرجانی، علی بن محمد الشریف (1403ق)، التعریفات، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • جوادی آملی، عبدالله (1398)، ادب فنای مقربان، قم: اسراء، چ 13.
  • حجازى، محمد محمود (1413ق)، التفسیر الواضح، بیروت: دار الجیل، چ 10.
  • حسینى همدانى، محمد (1404 ق)، انوار درخشان در تفسیر قرآن‏، تهران: لطفى‏‏، چاپ1.
  • دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغت­نامه دهخدا، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، بی­چا.
  • راغب اصفهانی، حسین‌ بن‌ محمد بن‌ فضل (1412ه ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دار القلم.
  • سبزوارى، محمد (1406 ق)، الجدید فى تفسیر القرآن المجید، بیروت: دار التعارف للمطبوعات‏‏.
  • سلطان على‏شاه، سلطان محمد بن حیدر (1408 ق)، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت: ‏مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، چ 1.
  • سلیمانی، سمیه؛ رحیمی، مرتضی (1398)، «محورها و مؤلفه­های قرآن کریم در خصوص زندگی اجتماعی»، رهیافت فرهنگ دینی، سال دوم، شماره 7، 33-58.
  • سلیمی، عبدالحکیم (1382)، «روابط بین‌الملل در اسلام؛ بررسی مراحل تاریخی»، معرفت مهر، شماره 70، 69-81.
  • شاه‏عبدالعظیمى، حسین (1363 ش)، سلیم‏، تفسیر اثنی‌عشری، تهران‏: میقات‏.‏
  • شیرافکن، محمدحسین و دیگران (1396)، «تحلیل حوزه مقابل تقوا با تأکید بر روش معناشناسی ایزوتسو»، ذهن، شماره 71، 171-200.
  • صدر طباطبایی، فاطمه (1380)، «تعریف خانواده از منظر قرآن»، پژوهش­های قرآنی، شماره 27 و 28، 132-139.
  • طالقانى، محمود (1362ش)، پرتوى از قرآن‏، تهران: شرکت سهامى انتشار، چ 4.
  • طباطبایى، محمدحسین (1374ش)، تفسیر المیزان، مترجم: موسوى، محمدباقر، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چ 5.
  • طریحی، فخرالدین بن محمد (1375)، مجمع‌البحرین، تهران: مرتضوی، بی­چا.
  • طیب، عبدالحسین (1369ش‏)‏، اطیب البیان فی تفسیر القرآن‏، تهران: اسلام‏، چ 2.
  • فخر رازى، محمدبن­عمر (1420 ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التراث‏، چ 3. ‏
  • فراهیدی، خلیل بن احمد (1409 ق)، العین، إیران: مؤسسة دار الهجرة، چاپ 2.
  • فضل‌الله، محمدحسین (419 ق‏)،‏ من وحى القرآن‏، بیروت: دار الملاک‏‏.
  • قطب، سید (1425 ق)، فى­ظلال­القرآن‏، بیروت: دار الشروق‏، ‏چ 35.‏
  • کلینی، محمد بن یعقوب (1387)، اصول کافی، مترجم: آیت‌اللهی، مهدی، تهران: جهان‌آرا، چ 2.
  • مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفا، چ 2.
  • مدرسى، محمدتقى (1419ق)‏، من هدى القرآن‏، تهران: دار محبی الحسین‏‏‏.
  • مصباح یزدی، محمدتقی (1394)، جنگ و جهاد در قرآن، قم: انتشارات مؤسسه امام خمینى8، چاپ4.
  • مصطفوی، حسن (1393ق‌)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مؤسسه معارف اهل‌البیتA.
  • مغنیه، محمدجواد (1378)‏، تفسیر کاشف‏، مترجم: دانش، موسى‏، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه.
  • مکارم شیرازى، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ 10.
  • موسوی، صدیقه و دیگران (1397)، «کارکردهای تقوا در خانواده از دیدگاه قرآن»، مشکوه، شماره 139، 68-91.
  • نفیسی، علی‌اکبر (بی­تا)، فرهنگ نفیسی، تهران: خیام.
  • نوبری، علیرضا؛ یعقوبی، سید شهاب‌الدین (1399)، تحلیل محتوای نامه‌های امام علی? به کارگزاران با محوریت اصول حکمرانی، پژوهش­های سیاست اسلامی، شماره 17، 40 -70.
  • نوبری، علیرضا؛ جامعی، مهدی (1399)؛ تحلیل محتوای نامه‌های امام علی? به معاویه با محوریت واکاوی سهم اخلاق در مناسبات حکومتی، پژوهش­های سیاست اسلامی، شماره 18، 39-71.