بازخوانی مبانی ابن‌عربی در آموزه امر بین الامرین

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان

چکیده

بحث جبر و اختیار از بحث‌های غامض و جنجال‌برانگیز در طول تاریخ تفکر است. نظریه وحدت وجود، اعیان ثابته و سرّالقدر از اهم مباحثی است که موجب شده است برخی ابن‌عربیرا جبری و بلکه افراطی‌تر از جبرگرایان بدانند. سرّ سرّالقدر و عنایت به مبانی انسان‌شناسی ابن‌عربی در رسیدن به رأی مختار وی راه‌گشا است. او از تعبیر «هو لا هو» برای اشاره به موقعیت وجودی انسان استفاده می‌کند و افعال اختیاری انسان را نیز طبق همین الگو ترسیم می‌کند. عبارات او در تبیین انتساب فعل اختیاری انسان متفاوت است. او گاهی حق را فاعل و موجد و عبد را قابل و مظهر آن می‌داند و گاهی نیز در تعبیری دیگر، ایجاد فعل را از خدا می‌داند و نقش عبد را به ‌صورت اعدادی ترسیم می‌کند. انجام‌دادن فعل با اسباب و نزد اسباب از تعابیر دیگر ابن‌عربی در این خصوص است. سازه‌هایی در بنای عرفانی ابن‌عربی به ‌چشم می‌خورد که به هیچ روی با قول به جبر سازگار نیست. سخن از نیرویی در عارف به نام «همّت» و تأکید فراوان او بر خلاقیت انسان، به عنوان مظهر اتمّ خداوند و خلافت الهی انسان از آن جمله است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reconsideration on Ibn Arbi’s Principles in the Problem of Amri bain al-Amrain

نویسنده [English]

  • Nafise Ahl Sarmadi
Assistant Professor of Islamic philosophy - University of Isfahan
چکیده [English]

The argument of free will and determinism has been an involute and controversial one during the history of thought. The theory of pantheism, fixed realities, ayani thabiti and hidden measures are of high importance causing some to consider Ibn-Arabi as a determinist and even more radical than determinists. The hidden aspect of hidden measure and attention to Ibn-Arabi’s principles of anthropology in order to reach to his autonomous decision is beneficial. He uses the term “he is not he” to mention the existential situation of human and illustrates human’s voluntary actions according to this pattern. As is shown, his terms in explaining human voluntary action are different. He sometimes considers right the agent and the servant capable and appearance of it and sometimes in other words, the creation of actions is from God and illustrates the role of the servant in a numerical way. Accomplishment of actions with causes and proximity to causes is another terms used by Ibn-Arabi in this regard. There are sentences in Ibn-Arabi’s theosophical thought which are in no way compatible with determinism. His speech of a force, called strong will, in the mystic and his intense focus on human creativity as a complete symbol of God and divine caliphate of human may be counted of such sentences.

کلیدواژه‌ها [English]

  • determinism
  • Devolution
  • Revelation
  • Fixed Measures
  • Endeavor
-          قرآن کریم.
-          ابن‌ عربی، محمد بن علی (1424)، فصوص الحکم، تحقیق: عاصم ابراهیم کیانی، بیروت: دار الکتب العلمی.
-           ــــــــــــــــــــــــ (1427)، الفتوحات المکیة، بیروت: دار الفکر، ج8.
-          ــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا الف)، الفتوحات المکیة، بیروت: دار صادر، ج4.
-          ــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا ب)، رسائل ابن ‌العربی، بیروت: دار احیاء التراث.
-          ــــــــــــــــــــــــ (1336)، انشاء الدوائر، بریل: لیدن.
-          ابوزید، نصر حامد (1998)، فلسفة التأویل (دراسة فی تأویل القرآن عند محیی الدین بن عربی)، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
-          امینی، حسن (1391)، «بررسی تطبیقی جبر و اختیار از منظر ابن‌سینا و ابن‌عربی»، در: آیین حکمت، س3، ش11، ص7-42.
-          ـــــــــــ (1389)، «امر بین الامرین در اندیشه ابن‌عربی»، در: آیین حکمت، س2، ش4، ص37-68.
-          ایزوتسو، توشیهیکو (1385)، صوفیسم و تائوئیسم، ترجمه: محمدجواد گوهری، تهران: انتشارات روزنه، چاپ سوم.
-          تفتازانی، سعدالدین مسعود (1409)، شرح المقاصد، مقدمه و تحقیق و تعلیق: عبدالرحمن عمیره، افست قم: الشریف الرضی.
-          جامی، عبدالرحمن (1370)، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-          جرجانی، میر سید شریف (1325)، شرح المواقف، تصحیح: بدرالدین نعسانی، افست قم: الشریف الرضی.
-          جهانگیری، محسن (1383)، محیی الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، تهران: نشر دانشگاه تهران، چاپ پنجم.
-          چیتیک، ویلیام (1389)، طریق عرفانی معرفت از دیدگاه ابن‌عربی، ترجمه: مهدی نجفی افرا، تهران: جامی.
-          حکمت، نصرالله (1385)، متافیزیک خیال در گلشن راز شبستری، تهران: فرهنگستان هنر.
-          شهرستانی، ابوالفتح محمد (1387)، الملل والنحل، قاهره: چاپ سوم.
-          شیرازی، محمد بن ابراهیم (1378)، المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة، تصحیح: محمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
-          ــــــــــــــــــــــــــ (1382)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و مقدمه: مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
-          ــــــــــــــــــــــــــ (1420)، المشاعر، تصحیح و تعلیق: اللبونی، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
-          صدوق (ابن بابویه)، محمد بن علی (1398)، التوحید، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
-          عفیفی، ابوالعلا (1380)، شرحی بر فصوص الحکم، ترجمه: نصرالله حکمت، تهران: انتشارات الهام.
-          قاضی عبدالجبار (1422)، شرح الاصول الخمسة، تعلیقه: احمد ابن حسین ابی هاشم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-          قدردان قراملکی، محمدحسن (1384)، نگاه سوم به جبر و اختیار، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-          قونوی، صدرالدین (1362)، رسالة النصوص، تصحیح: جلال‌الدین آشتیانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-          قیصری، داوود بن محمود (1386)، شرح فصوص الحکم، به کوشش: جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
-          کربن، هانری (1384)، تخیل خلّاق در عرفان ابن‌عربی، ترجمه: ان‌شاء‌الله رحمتی، تهران: جامی.
-          کلینی، محمد بن یعقوب (1365)، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
-          مجتهدی، کریم (1385)، فلسفه نقادی کانت، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
-          مصباح یزدی، محمدتقی (1391)، فلسفه اخلاق، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
-          یزدان‌پناه، یدالله (1392)، مبانی و اصول عرفان نظری، قم: مؤسسه آموزشی‌پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم.